De opzet van de verschillende omscholingstrajecten is in grote lijnen dezelfde. De cursussen worden verzorgd door het GAB in samenwerking met de gespecialiseerde opleidingsinstituten. Aan de hand van het 'fingerspitzengefühl' van de opleiders en marktverkenningen van het arbeidsbureau wordt het opleidingsaanbod geselecteerd. Alleen cursussen waarvan tachtig procent van de deelnemers binnen een half jaar na afloop van de cursus een betaalde baan vindt worden gecontinueerd. De opleidingskosten, tussen de twaalf- en twintigduizend gulden per cursusplaats, worden vergoed door het GAB. Van de cursisten zelf wordt een eigen bijdrage verwacht die tussen de 500 en 1200 gulden ligt. De duur van de opleidingen is een jaar. De cursussen starten met een theoretisch gedeelte van een drie maanden (Nieuw Elan) tot een half jaar (OLM en O&M) en vinden hun afronding in een praktijkgedeelte of een stage. In de meeste gevallen worden de cursisten geacht zelf een stageplaats te regelen. De opleiding tot bestuursambtenaar vormt hierop een uitzondering. Het organiserend opleidingsinstituut, onderdeel van Elseviers uitgeverij, verwerft een aantal praktijkopdrachten bij onder meer de universiteit en gemeentelijke overheden. Deze opdrachtgevers betalen daarvoor een bedrag aan het opleidingsinstituut, in ruil waarvoor zij een cursist over de vloer krijgen die onder begeleiding van een organisatie-adviseur de praktijkopdracht uitvoert. De cursisten die deelnemen aan de bestuursopleiding moeten vantevoren een mobiliteitsverklaring ondertekenen, dat wil zeggen, ze moeten zich bereid verklaren na afloop van de opleiding voor een baan desnoods naar een ander deel van het land te verhuizen. In naam geldt voor alle genoemde omscholingsprojecten dat twee specifieke groepen op de arbeidsmarkt 'bij gelijke geschiktheid' voorang krijgen: herintredende vrouwen en allochtonen. In de praktijk blijkt echter dat het merendeel van de cursisten afkomstig is uit de categorie 'witte mannen'. Tijdens de selectieprocedures blijkt weliswaar dat met name herintredende vrouwen zeer hoog scoren, maar de mobiliteitseis en de voorwaarde dat cursisten full-time beschikbaar moeten zijn, schrikt vrouwen vaak af, denkt Snippe. In tegenstelling tot de opleidingen die omscholen voor banen in het onderwijs, overtreft bij alle andere opleidingen het aanbod van cursisten veruit het aantal plaatsingsmogelijkheden. Door de bank genomen melden zich tachtig tot honderd belangstellenden voor twintig cursusplaatsen. Dat brengt het Gewestelijk Arbeidsbureau en de verzorgers van de opleidingen in de comfortabele positie de meest kansrijke kandidaten te selecteren. Snippe omschrijft de selectieprocedure als ''behoorlijk stevig''. De procedure omvat in de regel een informatiebijeenkomst, een sollicitatiegesprek en, afhankelijk van het soort opleiding, een psychologische test, een toets op logisch denken of het uitvoeren van opdrachten in een 'assessment centre' waar kandidaten beoordeeld worden op hun flexibiliteit en vermogen samen te werken. ''Van de overgebleven kandidaten worden die mensen toegelaten waarvan we verwachten dat ze met succes de opleiding afronden en een baan vinden. We zetten alles op alles om een succespercentage van tachtig procent te halen. Bij gelijke geschiktheid vallen kandidaten waarvan we de indruk hebben dat ze op eigen kracht ook wel werk kunnen vinden als eerste af'', aldus Snippe. De praktijk leert dat uiteindelijk 16 van de 20 cursisten snel een baan vindt. De omscholing tot bestuursmanager haalt tot nu toe een succespercentage van 60 procent.

Anne van Slageren, cursist van de Opleiding Letteren en Management, heeft de beslissing om een omscholingscursus te gaan volgen als een moeilijk stap ervaren. Van Slageren studeerde af als historicus in 1988. Sindsdien heeft hij geprobeerd aan de kost te komen met het schrijven van boekjes over regionale geschiedenis en lesgeven. ''Dat bood te weinig vooruitzichten. Ik wilde niet jarenlang met een uitkering door het leven. Aan de andere kant is het wel erg moeilijk om het eigen vakgebied te laten vallen, waar ik per slot van rekening zeven jaar energie in gestoken heb. Als je besluit dat achter je te laten, is het net alsof je je huid van je af gooit.'' Van Slageren koos voor de OLM vanwege de nadruk die in deze opleiding ligt op de public relations en voorlichting. Gaandeweg de opleiding verschoof zijn belangstelling meer in de richting personeel en organisatie. Van Slageren omschrijft de OLM als ''een redelijk soepele opleiding''. Maar het academisch kwartiertje is er niet meer bij. ''Het is vooral erg wennen om weer in de schoolbanken te gaan zitten en van negen tot vier in een leslokaal door te brengen.'' Het merendeel van de cursisten heeft geschiedenis of Nederlands gestudeerd, en legt een voorkeur aan de dag om in een non-profit-organisatie aan de slag te gaan. De leeftijd van de deelnemers ligt tussen de 27 en 39 jaar. Volgens van Slageren heerst er geen jasje-dasje cultuur, maar raakt iedereen er wel van overtuigd dat het in sommige omstandigheden geboden is om representatief gekleed te gaan. Zelf is hij tijdens de opleiding zijn allergie voor de profit-organisaties kwijtgeraakt. Van Slageren vond een stageplaats bij de Wica-bedrijven in Emmen, waar mensen die onder de Wet Sociale Werkvoorziening vallen ondermeer meubels en drukwerk produceren. Tijdens de stage ontdekte hij dat de studie geschiedenis toch niet helemaal voor niets is geweest. ''Achteraf merk je dat je eigenlijk dezelfde aanpak hanteert en de vaardigheden gebruikt die je tijdens de studie hebt opgedaan. Het grote verschil is dat je die nu voor een ander doel gebruikt.''

De verschillende opleidingsinstituten passen hun aanbod geregeld aan bij de vraag naar hoger geschoolde arbeidskrachten. Zo is de nadruk van de OLM in de loop der jaren verschoven van het personeelsmanagement in de richting van de bedrijfscommunicatie. Ordina, onderdeel van een software-huis met dezelfde naam, dat automatiseringsopleidingen verzorgt, houdt de vinger aan de pols van de conjunctuur en past het cursusaanbod daarop aan. Datzelfde geldt voor Nieuw Elan/De Baak. Nieuw Elan heeft in de afgelopen jaren, al naar gelang de marktvraag, logistiek managers, personeelsmanagers en marketing managers opgeleid. De opleiding tot bestuursmanager van Elsevier is nieuw. ''Het politieke bedrijf stelt nieuwe eisen aan ambtenaren. Er moet projectmatig en klantgericht gewerkt worden'', aldus de toelichting van de organisator van de opleiding, J. Hillmann. ''In de opleiding koppelen we een bestuurskundige basis aan een produktgerichte, veranderingsgezinde attitude en sensitiviteit voor de politieke context.'' De opleiding is zwaar, therapeutisch welhaast, zo blijkt uit de woorden van Hillmann. ''Cursisten maken een rouwproces door met betrekking tot hun studierichting. Daarna moeten ze leren de manager van hun eigen leven te worden, van consument van vrije tijd tot producent. Je moet leren initiatieven te nemen en aan je eigen netwerk te bouwen.'' Dat kan Laurens Mulderije beamen. ''De meeste energie gaat toch zitten in het aanleren van wat men de 'self-marketing methode' noemt. Dat vraagt om een ware mentaliteitsverandering. Maar het werkt wel. Je verzamelt elan en leert jezelf verkopen. Zonder dat was ik niet aan de baan gekomen die ik nu heb.''

Een apart blokje is gewijd aan de recente Portugese film. Een van de drie vertoonde films is van de grand old man van de Portugese cinema, Manuel de Oliveira, die met zijn 83 jaar nog steeds een drijvende kracht is van het nationale filmbedrijf. Zaterdag wordt zijn meest recente film vertoond. Ik heb 'Neen of de ijdele roem van het bevelen' niet gezien, maar volgens anderen die het kunnen weten maakte De Oliveira misschien wel de definitieve historische film, waarin ''heden en verleden, geschiedenis en mythe, uitmonden in zoiets als een portret van de 'ziel' van de Portugese geschiedenis''. Veel kleiner van opzet is de debuutfilm van de jonge cineast Pedro Costa. In 'O Sangue' volgt hij de veranderingen die optreden in de relatie tussen twee broers wanneer hun vader op raadselachtige wijze verdwenen is. Veel van het verhaal blijft duister, even duister als de prachtige 'low key' zwart-wit fotografie. Omdat 'O Sangue' bovendien af en toe de indruk wekt dat er allerlei symboliek in verstopt zit, is de toeschouwer misschien geneigd om voornamelijk te gaan zitten interpreteren. Maar 'O Sangue' is geen puzzel die om oplossing vraagt. Costa maakte een sterk debuut met prachtige poëtische momenten. 'O Sangue' moet je met je buik genieten, niet met je hoofd. De derde film uit Portugal is 'Waar de zon blaakt', de tweede film van Joaquim Pinto. Ook Pinto maakt het de toeschouwer die een helder gestructureerd verhaal verwacht niet echt naar de zin. Schitterende fotografie in een volgens de festivalkrant ''zwijgzame, ongepolijste en prikkelende film''.

Een ander eigenlijk niet te missen blokje is dat waarin de beroemde 'Apu trilogie' van de Indiase Satyajit Ray wordt vertoond. De drie films over het leven van de jongeman Apu steken met kop en schouders uit boven de even middelmatige als omvangrijke Indiase filmproduktie. Gemaakt in de late jaren vijftig behoort de Apu trilogie tot de klassieken van de mondiale cinema. Een voor cinefielen verplichte inhaalmanoeuvre. En dan is er natuurlijk het resultaat van de publieksenquête. Degenen die hun keuze hebben ingezonden bleken een duidelijke voorkeur te hebben voor recente kwaliteitsfilms met een breed publiek. Cult-filmer David Lynch is vertegenwoordigd met 'Blue Velvet', wel betiteld als het film-geworden postmodernisme. Van Peter Greenaway wordt 'The Cook, the Thief, his Wife and her Lover' vertoond, leeg estheticisme als je het mij vraagt, maar goed. Greenaway's nieuwste, 'Prospero's Books', een vrije verfilming van Shakespeare's 'The Tempest', gaat overigens ook in première op het festival. En er is meer. Gesprekken met cineasten in Festivalcafé 'De Spieghel', het open podium programma met een zeer divers overzicht van amateurfilms uit Groningen, het historisch programma, met onder andere een aantal oude bedrijfsfilms uit de regio, en niet te vergeten het slotfeest. Voor uitgebreide informatie over alle programma-onderdelen ligt er overal in de stad de Festival Krant. Wie alles wil meemaken doet er goed aan een passepartout aan te schaffen (zestig gulden). Wie een beperkte selectie wil maken uit het gebodene kan voor vijftien gulden een drierittenkaart kopen. Losse kaarten voor de bioscoopvoorstellingen kosten zes gulden.

De cellist van het kwartet dat je zondag kan beluisteren, Anner Bijlsma, was kort geleden in Groningen nog te horen op barokcello. Zondagmiddag 24 november speelt hij 'gewoon' cello, samen met de violiste (en tevens levenspartner) Vera Beths, pianist Reinbert de Leeuw en de zangeres Marianne Kweksilber. Op het programma staat maar één componist: Chausson. Deze componist is beroemd geworden met zijn poème uit 1896 voor viool en orkest. Zondagmiddag kan je een andere kant van hem beluisteren, namelijk zijn liederen (in een bewerking van Reinbert de Leeuw), pièce voor cello en piano en het pianotrio in g opus 3. Na een rechtenstudie koos Chausson toch voor de muziek. Hij studeerde aan het conservatorium in Parijs samen met de opera-componist Massenet en kwam in Parijs tevens onder de invloed van Cesar Franck. In deze artistieke omgeving was het goed werken en kwam hij tot een zeer eigen stijl. Beluister dat zelf maar op zondagmiddag 24 november, 15.00 uur, Oosterpoort. (Yvonne van den Berg)

In November was de Vrije Hand in café het Binnenhof voor tenorsaxofonist Hemmo Kieft. In zijn vierde en laatste optreden speelt hij met Bas en de Boomerangs. Hemmo Kieft begon pas op z'n 23e met saxofoon spelen. Eerder had hij banjo en piano gespeeld in het New Orleans-orkest 'The La Vida Jazzband' van Adam Olivier. Na op sax te zijn begonnen, belandde hij in de rhythm & bluesband 'Whatchamacallit', waar ook trompettist George Pancraz in meedeed. Via hem kwam hij terecht in 'Bas en de Boomerangs'. Drummer en leider Bas de Jager is eveneens oud-leerling van Adam Olivier en de band speelt dan ook New New Orleans: vrolijke en gevarieerde dansmuziek op basis van de typische Orleans ritmes, met uitstapjes richting bop, salsa en funk. Verbaas je dus niet wanneer een gouwe ouwe als 'Pennies from Heaven' zomaar gevolgd wordt door Michael Jackson's laatste hit! Donderdag 28 november, 23.00 uur, café het Binnenhof. (Jerry Remkes)

Vijf jaar geleden zag ik 'de Getemde Feeks' van een toen nog vrijwel onbekende Vlaamse theatermaker en ik was verkocht. Ik zag geen authentieke Shakespearevertolking met behoud van alle langdradige passages en overtollige personages, maar een heldere en originele bewerking die het hart trof. Dirk Tanghe is de regisseur en hij wordt vanwege zijn onorthodoxe aanpak even vaak bejubeld als verguisd. Na 'Romeo en Julia' in 1988 kunnen we nu zijn derde interpretatie zien: Hamlet. Het beroemdste citaat ''To be or not to be, that is the question'' vertalen met ''De vraag is: wil ik dood of wil ik leven'' onthult de aard van deze voorstelling. Geen literair hoogstandje, maar realisme geprojecteerd in een gangstersmilieu met brandende sigaretten, bezopen figuren en veel muziek. De Shakespeareliefhebber zal genoegen moeten nemen met minder tekst; de ellenlange doodgraversscènes en politieke verwikkelingen zijn geschrapt, zodat Tanghe meer ruimte kreeg om de emotionele relaties vorm te geven, de essentie van het (familie)drama in Denemarken. Te zien op zaterdag 23 en zondag 24 november in de Stadsschouwburg. (Lida Coumou)

In 1989 zag 'Mental Floss for the Globe' van de Urban Dance Squad het levenslicht. Nog nooit was er een Nederlandse band die zoveel indruk maakte met een debuut-elpee. De superlatieven waren dan ook niet van de lucht. Nuchterdenkend volkje als we zijn werd er direct de kanttekening geplaatst dat dit wel eens eenmalig zou kunnen zijn. Het evenaren van een dergelijke mijlpaal zou al een prestatie op zich zijn. Twee jaar later komt de Squad met het bij vlagen briljante en hun eerste plaat ver overtreffende 'Life 'n Perspectives of a Genuine Crossover'. Een plaat die uniek is voor wat betreft de manier waarop zoveel verschillende stijlen gehanteerd en geïntegreerd worden. Rock, blues, funk en rap, de Urban Dance Squad heeft het allemaal. Nuchterdenkend als we zijn merken we op dat het continueren van deze koers wel uit moet lopen op een breuk binnen de groep. Immers, zoveel stijlen, zoveel meningen. Maar so what? Na hen de zondvloed. Voordat het water je daadwerkelijk tot de lippen is gestegen nog maar gewoon even genieten van de openbaring die UDS heet. Zaterdag 23 november in de Oosterpoort. (Perry ten Hoor)

Het Groninger Kunstenaars Kollektief (GKK) heeft in zijn tien-jarige bestaan niet zo'n allerbeste naam opgebouwd. Het GKK heet een belegen belangenvereniging te zijn die, puttend uit het ledenbestand, exposities organiseert van middelmatig tot laag kwaliteitsgehalte. Veel kunstenaars hielden zich er verre van. Dit jaar echter heeft het GKK het voortdurende verwijt van truttigheid en vriendjespolitiek gepareerd door een stevige, onafhankelijke selectiecommissie in te stellen voor haar traditionele Aa-kerk presentatie. Een onaangename propositie voor de (betalende) leden, die immers een geheide kans om te exposeren aan hun neus voorbij zagen gaan, maar wèl veel beter voor het imago van de club. Een moedig besluit dus van het bestuur. De inspanningen het GKK uit het verdomhoekje te manoeuvreren blijken dan ook niet zonder succes. Het GKK heeft met deze nieuwe opzet eindelijk een beleidslijn gevonden waar brood in zit; de tweede van de in totaal drie exposities was in ieder geval prettig divers en (voor het eerst) kwalitatief redelijk interessant. De frisse wind bleek tenslotte ook de inrichting ten goede gekomen: helder en uitgebalanceerd. Het derde deel van de GKK-expositie is van 23 november tot en met 4 december te zien in de Aa-kerk. (Gerard Lakke)

''Ik betwijfel of er in totaliteit te weinig geld is'', reageert Bruins, in tegenspraak tot de klaagzang die de universiteiten al jaren aanheffen over de onderfinanciering van het wetenschappelijk onderwijs. De secretaris licht zijn opmerkelijke standpunt toe. ''Er is op het wetenschappelijk onderwijs verschrikkelijk bezuinigd, maar vergeleken met de ons omringende landen komen we er nog goed van af. Daar is in één keer 30 à 40 procent bezuinigd, hier is dat geleidelijk gegaan. We zitten nog op een redelijk niveau, ook al zeggen wij ieder jaar tegen de minister dat we meer geld moeten hebben. Geld is niet het echte probleem, daar moet je je niet achter verschuilen. Het echte probleem is: waar leg ik m'n prioriteiten? Je moet keuzes maken, maar dat hou je altijd, bij ieder verdelingsmodel.'' Bruins vervolgt zijn uiteenzetting met de verwijzing naar de foto van De Zeeuw: een toonbeeld van universitaire welstand. Het is natuurlijk niet de bedoeling van Bruins, maar zijn relativering van de financiële misère is vast en zeker koren op de molen van onderzoekers die vinden dat de universitaire bureaucratie een graantje teveel meepikt. De Zeeuw weet bijvoorbeeld wel waar het geld voor de dienstreizen vandaan moet komen. ''De bureaucratie is een zelfstandig lichaam geworden, dat zichzelf voedt en instand houdt. Er blijft een hoop geld achter dat beter naar de primaire processen kan gaan'', stelde hij in de UK, waarbij hij overigens niet alleen doelde op het Bureau van de Universiteit, maar ook op andere centrale voorzieningen en de facultaire bureaucratie. ''Ieder groot concern heeft een hoofdkantoor nodig'', antwoordt Bruins op de kritiek. ''Je moet je afvragen hoe zich dat verhoudt tot de plaatsen waar het eigenlijke werk moet gebeuren. Die vraag ligt hier ook steeds op tafel.'' Met de verhouding tussen Bureau en vakgroepen zit het wel snor, vindt de secretaris. De RUG heeft van de Nederlandse universiteiten het kleinste centrale bureau, dat bovendien een van de beste bureau's is. De secretaris heeft op een papiertje genoteerd welke punten hij wil maken in de polemiek met De Zeeuw. ''Ik deel de visie van deze jonge man, dat de bureaucratie moet worden teruggedrongen'', gaat hij verder, zonder dat hem een vraag is gesteld. Bruins legt uit dat de universiteit wat dat betreft afhankelijk is van het departement. ''We krijgen vanuit Zoetermeer de ene nieuwe regeling na de andere. Dat brengt veel administratief en beheersmatig werk met zich mee, waar de werkvloer ook last van heeft. Het wordt tijd dat we dat dichtgeslibde regelnetwerk eens grondig gaan bekijken. Eigenlijk zouden we bij iedere nieuwe regel, twee oude moeten opheffen. Dat gebeurt nu te weinig.'' Grotere autonomie voor de instellingen biedt soelaas, aldus Bruins. Maar hij waarschuwt voor al te hoog gespannen verwachtingen: ''In een gedecentraliseerde en gedemocratiseerde multi-bevoegdheidsorganisatie dat is een hele mond vol , ontkom je niet aan een stelsel van administratieve procedures.'' Hoeveel geld er precies naar het centrale apparaat van de universiteit gaat, is vrij ondoorzichtig. Op de begroting staat een aantal posten waarvan de hele universiteit profiteert, zoals de tien miljoen gulden voor het onderhoud van de gebouwen. Het Bureau, zonder de Centrale Diensten en de Dienst Studentenzaken die ook onder de secretaris vallen, krijgt in 1992 ruim vijftien miljoen gulden van de ongeveer 350 miljoen die de universiteit van het ministerie ontvangt.

Dat het Groningse Bureau relatief klein is, zo'n 180 arbeidsplaatsen, is niet zo verwonderlijk. Een deel van de uitvoerende taken is in de afgelopen jaren overgeheveld naar de faculteitsbureau's. Wat in de Broerstraat is achtergebleven, bestaat voor de helft uit staffunctionarissen. En die zijn niet goedkoop. ''Kwaliteit kost veel geld'', zegt Bruins. Dat de bureaumedewerkers zichzelf in de hogere salarisschalen ingedeeld hebben, noemt hij een ''fabeltje''. ''Wij zijn de enige universiteit waarvan het formatieplan voor de top en de sub-top van het Bureau door het ministerie is goedgekeurd. We hebben dat plan wel zelf voorgesteld, maar niet zelf vastgesteld.'' Binnen de universiteit bestaat het idee dat het College van Bestuur en het Bureau vier handen op één buik zijn. Het gesprek met de secretaris vindt plaats in zijn riante werkkamer direct naast die van de collegevoorzitter. Extra financiële verlangens van het Bureau lijken soms gemakkelijker gehonoreerd te worden dan die van de faculteiten. Wie dicht bij het vuur zit... Bruins spreekt van een hardnekkig misverstand. ''Er zitten drie professoren uit de faculteiten in het College van Bestuur. Die hebben dezelfde kritiek en scepsis ten aanzien van het centrale apparaat als ieder ander in de faculteiten: ze willen het zo klein mogelijk houden. Voor volgend jaar kom ik formeel één miljoen gulden te kort. Afgelopen week heb ik bij de begrotingsbesprekingen een aantal, mijns inziens, gerechtvaardigde claims op tafel gelegd. Het College toonde zich niet erg gevoelig; mijn aanspraken zijn in de zijlijn terechtgekomen.'' Het Bureau is ongetwijfeld de grootste pispaal binnen de universiteit. Sommigen spreken over ''de binnenstad'' alsof het een andere wereld betreft, anderen hebben het smalend over ''die ambtenaren aan het Broerplein''. Maar er is ook kritiek die het niveau van de borreltafel overstijgt. Vier medewerkers van de studierichting Onderwijskunde, waaronder drie hoogleraren, schreven twee weken geleden nog in de UK dat het de hoogste tijd is voor een cultuuromslag: het moet maar eens afgelopen zijn met de luimen en invallen waarmee de diensten binnen het Bureau de mensen op de werkvloer lastig vallen. De secretaris ligt er niet wakker van. Hij ergert zich slechts af en toe aan het gekanker. ''Een gezonde rivaliteit tussen het hoofdkantoor en de werkmaatschappijen is een natuurlijk gegeven. Wij hebben dat ten aanzien van het ministerie. De spanning tussen bureau en faculteiten is bij alle universiteiten voelbaar. Dat heeft ook te maken met de financiële teruggang. Faculteiten wijzen het centrale niveau al snel als schuldige aan.'' ''Aan de dienstverlening voor de faculteiten is veel verbeterd'', vertelt Bruins, waarmee hij toegeeft dat het geklaag, in ieder geval in het verleden, niet altijd onterecht was. ''Vroeger heerste het beeld dat als je naar het Bureau kwam met een probleem, je moeilijk het goede loket kon vinden. Had je dat eenmaal gevonden, dan kwam je met twee problemen terug. Dat beeld verdwijnt nu. We werken met veel faculteiten genoeglijk samen. Maar zo'n image raak je niet in één of twee jaar kwijt. Ook niet door een mooi verhaal te houden. Dat moeten we doen door te laten zien hoe we werken: doelmatig, sober en snel.''

Het IMPACT-programma kan de geselecteerde vragen tezamen met begeleidende teksten afdrukken op papier. De student kan daar dan zijn antwoorden op invullen. De verzamelde gegevens kunnen vervolgens met de hand worden ingevoerd in de computer, maar ook is het mogelijk een zogenaamde Optical Mark Reader te gebruiken. Dat apparaat 'leest' de aangekruiste hokjes. Boelhouwer ontwierp een speciaal formulier dat bij die procedure minder gevoelig is voor fouten dan de formulieren van het COWOG. ''Zo'n formulier mag eens een millimetertje verschuiven'', zo zegt hij. Antwoorden kunnen ook rechtstreeks worden ingetypt of op een floppy worden gezet. IMPACT leest die gegevens van de schijfjes en voegt ze vervolgens samen. Boelhouwer: ''Je kunt nu bijvoorbeeld bij elke cursus een kleine groep studenten aanwijzen. Die beantwoorden na elk college anoniem een aantal evaluatieve vragen van de docent via IMPACT. Daarnaast kunnen die studenten ook hun eigen commentaren in de computer invoeren. Op die manier krijgt de docent directe informatie over hoe elk gegeven college door de studenten wordt beoordeeld.'' Het computerprogramma kan op basis van de aangeleverde antwoorden op verschillende manieren een rapport opmaken. Bijvoorbeeld door zich te beperken tot één specifieke cursus of door een reeks van vergelijkbare cursussen naast elkaar te zetten. ''Van te voren kun je een norm opgeven waar de antwoorden aan moeten voldoen. Op vraag A mag dan bijvoorbeeld niet meer dan 20 procent het antwoord 'helemaal mee eens ' geven. Gebeurt dat toch, dan zie je direct dat daar een knelpunt zit'', aldus Boelhouwer. ''Zo'n knelpunt wordt nog eens op een aparte pagina vermeld. Daar kun je dan onder andere de studenten weer verder uitsplitsen op basis van hun vooropleiding.'' Boelhouwer is nu hard op weg om ook de laatste stap van de onderwijsevaluatie mogelijk te maken. Uiteindelijk moet het computerprogramma voorzien in mogelijke oplossingen voor gesignaleerde knelpunten. ''Dat wordt het actiemodel van IMPACT'', zegt hij. ''Als je de evaluatie hebt afgerond, dan geeft die module een antwoord op de vraag: wat moet ik nou doen?'' Het evaluatieprogramma IMPACT staat op dit moment al op het netwerk bij PPSW, maar is nog slechts toegankelijk voor één gebruiker tegelijk. En die moet dan wel het password weten. Boelhouwer denkt nog voor de jaarwisseling alles voor elkaar te hebben en verwacht dat zijn programma een succes gaat worden. ''De filosofie achter IMPACT is: evalueer je eigen onderwijs en doe dat zo goedkoop mogelijk'', zegt hij. Bij sociologie kan men zich in ieder geval wel vinden in die optiek. De kans op dementie neemt toe bij het ouder worden: wie de tachtig jaar haalt heeft ongeveer 10 procent kans dement te zijn, voor de negentig jarigen geldt een percentage van ongeveer 30 procent. Dat lijkt een universele wet. Echte risico factoren zijn niet bekend, ondanks uitgebreid onderzoek. De suggestie dat het roken van sigaretten de kans op dementie zou verminderen bij mensen die vroeg dement worden en familieleden hebben die dement zijn, wordt niet door iedereen gedeeld; het is zeker niet aan te raden te blijven roken of zelfs te gaan roken om niet dement te worden. In sommige families komt een grotere frequentie van dementie voor dan gemiddeld, maar verreweg de meeste gevallen hebben voorzover nu bekend geen erfelijke oorzaak. Er bestaat op dit moment geen effectief geneesmiddel, zelfs geen middel dat een beetje helpt. Wel wordt een aantal geneesmiddelen gebruikt om de soms enorme onrust te verminderen; helaas heeft een groot aantal daarvan na enige tijd vervelende bijwerkingen. Maar wat te doen als er te weinig aandacht, tijd en geld is voor een goede verzorging? Bestond er maar een geneesmiddel! Onderzoekers in industriële en andere laboratoria zoeken al decennia met grote vasthoudendheid en inventiviteit. Jaren geleden leek de oplossing in zicht: choline, maar vooral lecithine, waarin choline voorkomt, leek effectief. De kranten in Amerika stonden er vol van. De fabrieken die lecithine maakten leken gouden tijden tegemoet te gaan. De claim bleek voorbarig. Enige jaren geleden kwam tacrine naar voren, een stof die ongeveer op dezelfde wijze zou werken als choline. Het eerste stuk over tacrine bevatte spectaculaire resultaten, maar er kwam snel kritiek. De media reageerden afwachtend. Andere onderzoekers probeerden de resultaten te herhalen, dat lukte niet echt, hoewel een enkele groep ook een gunstig effect rapporteerde. In de Engelse en Amerikaanse media verschenen enkele berichten over het geweldige effect van tacrine. Een Engelse Nobelprijswinnaar die dement geworden was, knapte weer op. De resultaten van goed opgezette onderzoeken bleken echter negatief, al was in enkele van de uitgevoerde tests altijd wel sprake van vooruitgang. De betekenis daarvan lijkt niet groot, en kan best toevallig zijn. Maar om de een of andere reden ontstond er onder een aantal onderzoekers en de media toch het gevoel dat tacrine nuttige effecten had. Het publiek, voornamelijk groeperingen van mensen die direct te maken hadden met mensen met dementie, drong erop aan tacrine toe te laten. De Amerikaanse FDA, die over de toelating van geneesmiddelen gaat, weigerde dat terecht. De discussie was fel, en te volgen via CNN. In ons land kregen choline/lecithine en tacrine weinig aandacht. Onze media hebben hun eigen toekomstige geneesmiddelen: enkele neuropeptiden. Vooraanstaande Utrechtse onderzoekers krijgen steeds weer de kans in de media te verkondigen hoe veelbelovend die neuropeptiden toch zijn. Zeer recent circuleerden er weer verhalen over een neus-spray die het geheugen gunstig zou beïnvloeden. Nooit heeft iemand echter aan kunnen tonen dat die neuropeptiden het feitelijk leven van iemand met dementie gunstig beïnvloeden. Waarom dan toch al die publiciteit? IJdele en ambitieuze onderzoekers? Wellicht. Maar ook journalisten die moeite hebben kritisch te blijven als het gaat om vooraanstaande toponderzoekers. Maar de belangrijkste reden voor al die publiciteit is misschien wel dat we allemaal van een geneesmiddel de oplossing verwachten van een psychologisch, sociaal, maar vooral economisch zeer dringend probleem. Misschien is dementie wel onvermijdelijk en is acceptatie de beste oplossing. Hoewel het natuurlijk schitterend zou zijn als er toch iets gevonden wordt.

Sinds de invoering van de Harmonisatiewet (1986) is het er niet gemakkelijker op geworden voor de vluchtelingstudent. De mogelijkheid om verlenging van studiefinanciering te krijgen op grond van ''bijzondere omstandigheden'' kwam te vervallen. De invoering van een 27-jarigengrens voor studiefinanciering betekende een nieuwe dreiging, omdat de meeste vluchtelingen nu eenmaal niet direct van de middelbare school afkomen. Maar daar boekte het UAF met behulp van een ''kamerbrede steun'' succes. Minister Ritzen zegde afgelopen voorjaar een uitzonderingsregel toe voor 'erkende' vluchtelingen die al studiefinanciering genieten. Via het UAF kunnen zij nu tot hun dertigste een beurs krijgen. Jaarlijks helpt het UAF, dat in 1948 is opgericht, zo'n elfhonderd gevluchte studenten. Ongeveer vijfhonderd studenten krijgen steun bij de voorbereidingen op hun studie, zoals talencursussen en bijspijkercursussen. De ruim zeshonderd die een dag- of deeltijdstudie volgen, ontvangen afhankelijk van hun situatie een beurs, een aanvulling op hun uitkering of een tegemoetkoming in de studiekosten. Momenteel volgen 7 studenten een academische opleiding en 13 een mbo- of hbo-studie in Groningen. Naast financiële hulp verzorgt het UAF ook studiebegeleiding. Met name de toelating tot een studie roept de nodige vragen op. De toelatingseisen zijn wettelijk geregeld, maar de inhoud van het colloquium doctum (toelatingsexamen) verschilt nog steeds per onderwijsinstelling. Connie de Neef heeft goede ervaringen met de RUG. De studiebegeleiding vanuit het Bureau Studentendecanen is ''redelijk goed'' en op het financiele vlak is de Rijksuniversiteit goed voor een jaarlijkse bijdrage van 50.000 gulden aan het UAF. Toch zet de RUG de deuren niet wagenwijd open voor vluchtelingstudenten. De toelatingseisen, die per faculteit verschillen, zijn aan de hoge kant. ''Maar wij vinden dat niet negatief'', stelt De Neef. ''Je kunt vluchtelingstudenten beter goed voorbereiden, dan dat je hen tijdens hun studie laat struikelen.''

Er zijn hier heel wat manieren om te trouwen. Zo heb je 't traditionele, 't legale, 't moslim en 't christelijke huwelijk.

De boeiendste bruiloft die ik hier heb mee gemaakt was een moslimbruiloft op het platteland. Fatou en Moussa, allebei met een goeie baan in de hoofdstad (Moussa aan de universiteit) gaven elkaar het jawoord. Figuurlijk dan, want het huwelijk werd 's ochtends gesloten in de moskee terwijl beide echtgenoten thuis zaten. Na het huwelijk te hebben gesloten kregen alle mannen flink te eten.

Ik kwam pas 's middags aan. Gelukkig is het nu het droge seizoen anders was ik nooit over de vreselijk slechte weg gekomen die na één buije verandert in een modderbad. In de regentijd kon er trouwens niet getrouwd worden: toen had men 't veel te druk op het land om een dag feest te kunnen vieren.

's Middags zijn we met een groepje vrouwen naar de markt gewandeld door de velden waar hier en daar nog geoogst werd, langs mango-bomen en een heel helder beekje. Op de markt kocht Fatou wat goedkope sieraden, want ze zou 's avonds gewassen worden en de vrouw die haar zou wassen mocht alles wat ze aan had meenemen. En haar gouden sieraden wilde ze toch liever niet kwijt...

Rond een uur of acht begon het tweede deel van de bruiloft. De vrouwen van Fatou's familie brachten haar tegen betaling naar het erf van de bruidegom. De broers van Moussa moesten geld geven voor iedere 100 meter die afgelegd werd. Ondertussen werd er bij het licht van de volle maan door de dames gezongen en gedanst.

Na flink onderhandelen werd het erf van Moussa om een uur of tien bereikt. Daar werd nog verder gezongen en gedanst, op traditionele wijze door de dames en op moderne muziek uit een cassetterecorder door de jongeren. Daarna kwamen er voor de dames enorme schalen eten te voorschijn die in no time leeg waren.

Inmiddels was het één uur geworden en ben ik op een matje onder de sterrenhemel in slaap gevallen terwijl het feest nog doorging en de bruid werd gewassen.

Fatou en Moussa hadden ook voor de wet kunnen trouwen en misschien doen ze dat nog wel. Dan is daar een hele nieuwe wetgeving die bepaalt hoe het zit met goederen, kinderen, scheiding, erfenis, polygamie, overspel, etcetera. Maar daarin staat niet dat beide families zich binden via een huwelijk, en dat er dan een groot feest gevierd moet worden waarbij iedereen te eten krijgt, en ieder zijn eigen rol heeft, ook als er later problemen zouden komen. En wanneer zijn die er niet in Burkina!

Hanneke Dijkman

Toen Karel Jan Alsem aan zijn onderzoek begon, speelde de controverse tussen publiek bestel en commerciële zendgemachtigden nauwelijks. Het Bedrijfsfonds voor de Pers, dat de opdracht voor het onderzoek gaf, wilde weten welke gevolgen de uitbreiding van de STER in 1985 had gehad voor de advertentie-inkomsten van dagbladen en tijdschriften. Het fonds, een onderdeel van het ministerie van WVC, beheert onder andere de zogenaamde compensatieregeling, de overheveling van een deel van de STER-inkomsten naar de dagbladpers. Hoe terecht zijn de klaagzangen van de kranten dat ze zo te lijden hebben van tv-reclame, luidde de eenvoudige vraag van het Bedrijfsfonds. ''De meest opmerkelijke conclusie vind ik zelf dat de uitbreiding van de STER geen schadelijke effecten voor de kranten heeft gehad'', zegt Alsem terwijl hij met tevredenheid vaststelt dat zijn aanbeveling om de compensatieregeling af te schaffen, wordt overgenomen. En eigenlijk vindt hij het ook een logische uitkomst, want het zijn twee totaal verschillende markten. De televisie is een prima medium om te laten zien dat wasmiddel X witter wast, terwijl de krantepagina zich beter leent voor de voordeelaanbiedingen van de supermarkt. De tv-reclame heeft daarentegen wel rake klappen uitgedeeld bij de familiebladen (Panorama en Nieuwe Revu) en damesbladen (Margriet en Libelle). ''Weliswaar een ander medium maar dezelfde doelgroep'', legt de onderzoeker uit. Terwijl Alsem nog bezig is om het bovenstaande te onderzoeken, krijgt hij een hetere aardappel op zijn bord. In het voorjaar van 1989 kondigen TV10 en Véronique aan dat ze in oktober van dat jaar met hun commerciële uitzendingen willen beginnen. Iedereen wil zo snel mogelijk weten wat dat gaat betekenen voor de Nederlandse reclamemarkt. Alsem kan meteen aan de slag maar stuit op het probleem dat econometrische modellen alleen kunnen voorspellen zolang alles bij het oude blijft. En de introductie van commerciële televisie in Nederland is een gebeurtenis die zijn weerga niet heeft. Ten eerste is het nationale omroepbestel een rariteit die voor geen enkele buitenlander te begrijpen valt. Bovendien is Nederland zeer dicht bekabeld. In een mum van tijd stijgt het percentage van de bevolking dat de programma's van Véronique kan ontvangen, van nul naar tachtig. In andere landen is de invoering van commerciële televisie veel geleidelijker verlopen. Alsem moet dus naar andere middelen grijpen om voorspellingen te kunnen doen. Zijn vakbroeders bewandelen in zo'n geval de gemakkelijke weg van de Delphi-methode: vraag aan deskundigen hoe de markt zich zal ontwikkelen en neem het gemiddelde van die antwoorden. De Groninger kiest voor een moeilijker parcours: hij vraagt adverteerders en reclamebureaus niet naar hun mening maar naar hun plannen. ''Voor dit zogenaamde intentie-onderzoek moet je veel meer respondenten verzamelen om een betrouwbaar beeld te krijgen'', zegt hij. En dat wordt een bottleneck voor het onderzoek. Adverteerders blijken nauwelijks bereid om de onderzoeker een blik in hun keuken te gunnen, bang als ze zijn dat de concurrentie met de gevoelige informatie aan de haal gaat. ''Holland op zijn smalst'', verklaart Alsem. ''De gemiddelde Nederlander is bekrompen en legt op alle slakken zout. Als je dat vergelijkt met de openheid van bedrijven in de VS.'' Toch lukt het hem, naar eigen zeggen tenminste, om een representatieve steekproef te trekken. En in het eerste jaar krijgt hij het gelijk aan zijn zijde. Terwijl bij concurrerende marktverkenners de bomen tot in de hemel groeien en het totale tv-reclamebudget boven het miljard stijgt, zit Alsem met zijn 800 miljoen redelijk in de buurt (het werd 780 miljoen).

Een mooi resultaat, al is het enigszins onduidelijk hoe de onderzoeker aan zijn uitkomst is gekomen. Hij heeft achteraf een correctie moeten toepassen voor de onverwachte ondergang van TV10 en ook zijn rekentrucs om de verschillen te compenseren tussen Véronique vóór en na het binnenhalen van de stal van Joop van den Ende (de kijkcijfers schoten omhoog), maken het totaalbeeld wat troebel. Principiëler is de vraag wat het wetenschappelijk belang van het onderzoek is. Of, in simpeler bewoordingen, had het onderzoek niet net zo goed door een bureau als dat van Inter/View kunnen worden uitgevoerd? Alsem vindt van niet. ''Het is geheel nieuw om een intentie-onderzoek op deze manier toe te passen. Tot nu toe was niemand op dat idee gekomen. En met deze studie hebben we bewezen dat het zijn nut heeft'', verdedigt hij zich. Jammer genoeg is de methode niet erg breed toepasbaar, zo moet ook de jonge doctor toegeven. Een vervolgonderzoek voor de reclame zit er, gezien de geringe bereidheid om mee te werken, niet meer in. En op andere terreinen zal de marktverkenner vaak stuiten op het probleem dat de ondervraagden nog geen vastomlijnde plannen hebben. Zelfs de zo trefzeker lijkende groep van adverteerders blijkt toch niet helemaal betrouwbaar. In 1990 voerden ze nog braaf uit wat ze van tevoren tegen Alsem hadden verteld. Hun plannen voor 1991 hadden ze gebaseerd op de gunstige voorspellingen voor de economie. Maar door de Golfoorlog kwamen die prognoses niet uit en de adverteerders stelden hun budgetten bij. En daardoor zat Alsem er dit jaar net zo naast met zijn voorspelling als zijn collega's.

Daarnaast is het CvB van plan de Geologische Collectie in permanente bruikleen te geven aan de Hortus in Haren; hierbij wordt gewezen op afspraken met de Hortus uit 1988. Dit voornemen stuit op grote bezwaren van prof.dr. P.J. Kuijjer, voorzitter van de Museumcommissie: ''Dat lijkt me nogal voorbarig. Onze commissie is gevraagd advies uit te brengen over twee opties: de Hortus of het Natuurmuseum. Van het Natuurmuseum hebben we inmiddels een rapport over hoe een verantwoord beheer eruit kan zien. Van de Hortus mochten wij nog geen gegevens ontvangen.'' Kuijjer benadrukt dat de Museumcommissie ''zeer hecht'' aan een goed wetenschappelijk beheer, zodat de RUG de collectie ten alle tijde voor wetenschappelijke of onderwijskundige doelen kan benutten. Prof.dr. L.M.J.U. van Straaten, die zich al jarenlang ontfermt over de Geologische Collectie, heeft een duidelijke voorkeur voor het Natuurmuseum: ''Daar is een beheerder met een geologische achtergrond die verstand van zaken heeft. Een overijld besluit van het College zou ik zeer betreuren. De voorwaarden die het Natuurmuseum kan bieden zijn gewoon beter.'' J.L. Reinhard, directeur van de Hortus, noemt het ''weinig elegant'' om op basis van de huidige personeelsbezetting een standpunt in te nemen: ''Wij beschikken over een gedegen wetenschappelijke staf. En is het nodig, dan halen we gewoon deskundigheid in huis.'' De directeur wil in dit stadium niet over zijn beoogde beleid uitwijden: ''We hebben recentelijk een rapport opgesteld over het beheer van de Geologische Collectie. Dat rapport is gisteren aan de RUG verzonden.''

Mijn stelling is prikkelend geformuleerd, zodat het rekken van het bestaan kan worden opgevat als een decadent verschijnsel in een consumptieve maatschappij. Dit om de discussie te stimuleren. Zelf geloof ik dat er een andere kant aan de zaak zit, want de mens heeft via een langdurige evolutionaire ontwikkeling de capaciteiten meegekregen om kennis een rol te laten spelen in de orde der dingen. Men kan dat zelfs als zijn missie zien vanuit het feit dat de mens bestaat. Het invoeren van een leeftijdscriterium waarboven geen medische hulp meer vergoed wordt, zoals in de stelling wordt gesuggereerd, is dan ook te eenvoudig. Dat vindt ook de commissie-Dunning in haar rapport 'Kiezen of delen', dat het op het moment dat ik dit stukje schrijf, werd uitgebracht en dat het keuzeprobleem in een veel breder kader plaatst. De maatschappelijke discussie zal nu ongetwijfeld gaan plaatsvinden. De tijd is hier ook rijp voor, want het ligt voor de hand dat na het sociale zekerheidsstelsel de gezondheidszorg aan de beurt is. De commissie probeert echter het dilemma tussen het individuele belang en het belang van de samenleving op te lossen door een trechter met zeven te introduceren voor datgene wat voor collectieve vergoeding in aanmerking komt. Dit is een heilloze weg omdat de criteria voor wat op de zeef moet blijven liggen en wat niet, nauwelijks operationeel zijn te maken. Er is eigenlijk maar één goede oplossing: de calculerende burger moet zelf met behulp van financiële prikkels risico's gaan afschatten en beslissingen kunnen nemen. De overheid en ook de medische stand kunnen dat niet voor hem of haar doen. Daartoe moet er voldoende variatie zijn in de ziektekostenpolissen die de verzekeraars bieden. In plaats van de burger één uniforme verzekering door de strot te duwen (plan-Simons), zou de overheid moeten zorgen voor de noodzakelijke variatie op de markt van aangeboden verzekeringen. Daarnaast kan veel onrechtmatig gebruik van voorzieningen worden voorkomen als niet alleen eigen risico's worden gehandhaafd, maar ook no-claim-kortingen mogelijk worden. Deze mogelijkheden zijn beproefde instrumenten in de verzekeringsbranche en ik heb nog geen argumenten gehoord, die aantonen dat de risico's die we lopen met het in optimale conditie houden van een auto essentieel verschillen van de risico's die we lopen met onze gezondheid, wat we daar ook onder willen verstaan. Dr. F.J. Schmidt is verbonden aan de vakgroep Farmaceutische Technologie en Receptuur

Natuurlijk krijgen de rechtstreekse voorgangers van Gorter extra aandacht in zijn lezing. ''De eerste bode deed de deuren open, maar hij was vooral de loopsjees van professoren en studenten. Dat was ook toen al zo.'' En dan volgt de geschiedenis van pedel Johan. ''Een pedel deed van alles wat. Dan kon het je er wel eens doorlopen, maar Johan prakkezeerde nergens over. Die deed maar. Hij zette bijvoorbeeld schapen voor het klooster te grazen. De curatoren wilden hem wel kwijt en gelukkig voor hen ging hij dood. Hij zorgde er nog net op tijd voor dat zijn zoontje Hendrik de baan kon krijgen. Want het pedelschap ging toen van vader op zoon. Maar Hendrik was nog maar twaalf jaar, zodat Johans vrouw het eerst overnam. De universiteit moet een puinhoop geweest zijn, want zij was nog erger dan Johan.'' Het was toch al niet allemaal koek en ei met die Hogeschool van ons. Aan allerlei nu vanzelfsprekende voorzieningen was gebrek. Geen ziekenhuis, geen laboratoria, geen bibliotheek. ''We moesten overal jaren op wachten'', zegt Gorter niet zonder verontwaardiging in zijn stem. Een geweldige strop was natuurlijk de brand van 1906, waarbij het complex dat net een goede vijftig jaar oud was, in de as werd gelegd. ''Gelukkig werden we aan alle kanten geholpen, zodat in 1909 het nieuwe Academiegebouw geopend kon worden. De Oranjes kwamen gezellig op bezoek.'' Gorter wijst naar het vijftigdelig zilveren bestek dat speciaal voor hen was aangeschaft en dat wij na afloop van de lezing mogen bekijken en aanraken. ''We hadden een geweldig feest en 's avonds kregen we een uitgebreid diner.''

Voor we het weten zijn de anderhalve uur om. Terwijl Gorter zijn velletjes papier (met vergrote letters, zodat hij niet telkens zijn bril hoeft op te zetten) bij elkaar raapt, vertelt hij dat zijn betrokkenheid bij de RUG niet van gisteren dateert. Als jongetje speelde hij in de Hortusbuurt, ''een schitterend mooie buurt om als kleine jongen in op te groeien''. Als bouwvakker heeft hij nog zijn steentje bijgedragen aan Paddepoel en in 1969 werd hij aangenomen bij de bode- en conciërgedienst van het Academiecomplex. Daar moet hij regelmatig rondleidingen verzorgen voor scholieren en voor buitenlandse ambassadeurs. Zijn kennis over de universiteit heeft hij bij elkaar gesprokkeld uit de boeken van de voormalige rector L.J. Engels. Als bezoekers hem nu een vraag stellen, heeft Gorter het antwoord paraat. ''Omdat mijn collega's ook wel eens een rondleiding moeten verzorgen als ik er een keer niet ben, heb ik beloofd iets op papier te zetten.'' En van het een komt het ander. Binnenkort verzorgt hij een college voor Kunstgeschiedenis. ''Dan zal mijn verhaal iets langer duren'', belooft Gorter. ''Allemachtig wat een krot.'' ''Hoe kom je daar nou bij? Lijkt me juist een te gaaf huis joh, beetje Pipi Langkouserig.'' Annie Stortemelk en Hedwig Verschuur staarden vanaf de overkant naar de inderdaad kakelbonte villa aan de Zuidersingel. Het drie verdiepingen hoge gevaarte verrees mysterieus uit het omliggende struikgewas. Slechts één raam, in het half onder de straat gelegen souterrain, was verlicht; voor de rest leek het achter de hoge ramen bijna nog donkerder dan buiten in de koude winteravondlucht. ''Moeten we daar gaan wonen?'' huiverde Annie. ''Ik geloof dat die Kamminga ons een spookruïne in de maag probeert te splitsen.'' ''Ach, wacht nou maar af, scheet, binnen de kortste keren hebben we hier een puike toko van gebrouwen. En opschieten nou, want ze hebben al aangebeld.'' Hedwig en Annie staken de straat over en voegden zich bij Fredje, Aernout van Wassenaer en Yvette de Bruijne bovenaan de mooie gekrulde trap naar de voordeur, die juist op dat moment openzwaaide. ''Hee hoi, jullie moeten de nieuwe luitjes zijn. Welkom.'' In de deuropening stond een stevig gebouwde, donkere jongen. Hij glimlachte hen van boven een donkerrode coltrui breed toe. ''Volg mij maar snel naar de keuken, want het is weer echt Hollands weer, niet? In de keuken brandt de kachel weet je.'' Breed lachend ging de jongen hen voor naar een pikdonkere trap. Voorzichtig om zich heen tastend daalde het vijftal af in de kelder, waar een enorme keuken gedomineerd werd door een grote houten tafel. ''Ga toch zitten, ga toch zitten. Ik zal even koffie maken, ja?'' Yvette was de eerste die de stilte verbrak. ''Sorry dat ik het vraag, maar wie ben jij eigenlijk?'' ''Neem me asjeblieft niet kwalijk, dat vergeet ik gewoon helemaal! Mijn naam is Stanley Druiprek, ik ben aio bij Sociale Geografie, en ik woon op de tweede verdieping, in de grote kamer aan de voorkant.'' ''Aio's, dat zijn toch personeelsleden van de universiteit? Ik dacht dat die niet in studentenhuizen woonden'', keek Aernout de kring rond. ''En ik dacht dat Kamminga ons een leeg huis had beloofd'', deed Hedwig er een schepje bovenop. ''Kan best, maar ik blijf hier lekker zitten. Ik woon nog maar net drie maanden in Nederland, weet je. Als eerstejaars-aio krijg je ten eerste bijna geen geld, en ten tweede geen huisvestingspunten. Waar moet ik anders heen?'' ''Nou ja'', kwam Yvette voorzichtig, ''er zijn toch genoeg kamers in dit huis? Ik bedoel, wij kunnen er met zijn vijven toch nog best bij zonder dat hij eruit hoeft?'' ''Trouwens, ik heb deze kamer gekregen dank zij mijn vaders buurman, en daar weer het neeffie van, uit Paramaribo. Dat zijn goede zakenrelaties met ons huisbaassie Jan Kamminga weet je.'' In de stilte die nu volgde schonk de goedgeluimde Surinamer zes glazen koffie in. ''Deze keuken is in ieder geval te groot voor mij alleen. Sinds Kamminga mijn vorige huisgenoten eruit getrapt heeft, is het er wel een beetje schoner op geworden, maar niet gezelliger.'' Annie keek met een vies gezicht naar de kaaskruimels, die tussen de planken van de tafel zaten. ''Zit het hier niet vergeven van het ongedierte?'' vroeg ze met een dun stemmetje. ''Valt best mee hoor weet je'', lachte Stanley Druiprek zijn spierwitte tanden bloot. ''We hadden verleden zomer nogal wat last van muizen, maar daar hebben we wat op gevonden. We hebben gewoon een weekje van een ander studentenhuis een kat geleend.''

Een felicitatie aan de organisatie van het vorige week gehouden Filmfestival is op zijn plaats; ik heb vier dagen lang genoten. Hopelijk komen de toppers van het festival, wat mij betreft Sokoerov's 'De Tweede Cirkel' en Kanevski's 'Sta, Sterf, Verrijs' nog in roulatie in het Filmhuis. 'La Double Vie de Veronique' van Kieslovski was al doorgesijpeld naar het gewone bioscoopleven, en daar komt deze week Peter Greenaway's Prospero's Books bij. Eigenlijk haat ik de films van Greenaway, maar 'Prospero's Books' viel me niet eens tegen. Natuurlijk is er weer dat lege estheticisme, en de gewichtigdoenerij, maar deze keer is er ook John Gielgud in zijn misschien wel mooiste rol tot nog toe. Ook prachtig zijn de boeken uit de titel, die gedurende de film een voor een geopend worden. Tegen het eind krijgen we dan bovendien nog een echt verhaallijntje, en aangezien dat van William Shakespeare afkomstig is, wordt het zowaar nog wat ook. Voor de rest is het allemaal even helder als dat laatste boek van Greenaway's literaire pendant, Umberto Slinger van Foucault Eco. (Frank Blaakmeer)

'' 't kan verkeeren'' is misschien wel het meest geciteerde motto uit de 17e eeuw. Bredero karakteriseerde daarmee zijn grillige bestaan in een steeds veranderende tijd. Rondom zijn persoon als te jong gestorven dichter is enorm veel gefantaseerd. Zo zou hij niet alleen een beruchte kroegloper zijn, maar ook een vrome kerkganger; hij was in ieder geval artistiek begaafd. In tegenstelling tot zijn vakbroeders Hooft, Vondel en Huygens, hanteerde hij de 'Amstelredamse' taal, waardoor zijn poëzie nog steeds oprecht en natuurlijk klinkt. In zijn kluchten en blijspelen proef je de couleur locale: het eenvoudige volk uit 'de Gouden Eeuw' trekt spottend aan je voorbij. Bredero schetste de samenleving met haar 'steekatten' (stadsjuffers), 'snijers' (kleermakers) en 'schuiteboeven' (schippersknechten). De Faculteit Drama uit Kampen maakte een eindexamenproduktie getiteld Bredero: Een portret van een bewogen dichtersleven. De voorstelling bestaat uit een collage van gedichten gezongen in rap, soul en balladevorm én de Klucht van de Koe, gespeeld in een commedia dell'arte-stijl. Te zien op maandag 2 en dinsdag 3 december in het Universiteitstheater, aanvang 20.30 uur. (Lida Coumou)

Een onzichtbare lichtbron zet de voorstelling in een ongezonde, surreele gloed, als van een doka-lamp. Een geïsoleerde figuur licht traag op in dit dieprode schijnsel. Een eenzaam hoofd, omspoeld door een diepe zee van duisternis, staart star voor zich uit; gaat echt contact uit de weg. Alleen is hij, en alleen wil hij ook blijven. Zo lijkt het althans. De schilderijen en tekeningen van Hans Koster (1960) maken je niet vrolijk. Kosters werk is zwaarmoedig en rauw. Zijn voorstellingen hebben een depressieve, nachtmerrie-achtige sfeer die doet denken aan de werken van Francis Bacon. Met een minimum aan kleur heeft de kunstenaar een reeks beklemmende (zelf)portretten gecreëerd. Deze portretten hebben soms iets beschuldigends; in de blik lijkt een stil verwijt te schuilen. Maar de toeschouwer krijgt geen mogelijkheid de eenzaamheid en de sluimerende woede te begrijpen of te verzachten. De realiteit van het gevoel is hier een voldongen feit. De kijker wordt opgezadeld met de gekwetstheid van een vreemde, die hem vervolgens iedere uitleg, hulp of toenadering weigert. Dat is verwarrend en onbevredigend. Maar tegelijk ook heel direct en eerlijk. Tot en met 7 december in galerie Sign. (Gerard Lakke)

'Children by the million wait for Alex Chilton to come around', zongen The Replacements in hun zomerhit 'Alex Chilton' van een aantal jaren geleden. Eigenlijk geeft die tekst precies de status weer die Alex Chilton heeft binnen de popmuziek: geliefd en geprezen door oud en vooral jong. Met name de jongere generaties Amerikaanse gitaarbands beschouwen de 41-jarige Chilton als de inspiratiebron bij uitstek. Het wachten wordt opnieuw beloond want het fenomeen himself is weer eens terug in de stad. Dit keer in de gedaante van de KoolKings. Dat Chilton er van houdt om in de huid van anderen te kruipen valt te beluisteren op 'Shocked and Amazed'. Een plaat die balanceert tussen kippevel en parodie. Wat te denken van de onnavolgbare up-tempo gitaarcover van Kraftwerks 'Autobahn' of de eigenzinnige replica van Serge Gainsbourgs 'Je t'aime'. De laatste is een goede afspiegeling van het gros van de nummers op 'Shocked and Amazed': obscure nachtclubmuziek. Woensdag 4 december krijgt Simplon voor heel even de status van nightclub. Sigaren meebrengen dus. (Perry ten Hoor)

''Het houtje van Britsum is een amulet'', vertelt Looijenga. ''Net als dat van Westeremden is het gemaakt van taxushout, waaraan indertijd beschermende eigenschappen werden toegekend. Bovendien zit er een gat in, zodat de eigenaar het om zijn nek kon dragen.'' Het houtje van Britsum zou de drager tegen allerlei kwaad moeten beschermen. Het Houtje van Westeremden opteert voor een meer magische betekenis. Looijenga acht de kans dat er inderdaad een toverspreuk op staat vrij groot. Er zijn in het verleden meer van dergelijke spreuken gevonden in Scandinavië, al zijn die van later datum. ''Maar de interpretatie van Kapteyn klopt niet'', weet ze te vertellen. ''Hij heeft een aantal runen verkeerd geïnterpreteerd, en dat haalt zijn visie natuurlijk onderuit. Maar de naam Amluth, of Hamleth, lijkt er toch wel duidelijk in te staan.'' Als het inderdaad om een toverspreuk gaat, dan is het houtje uniek in zijn soort. ''Hoewel het gebruik van toverspreuken waarschijnlijk heel oud is, zijn er in de wijde omgeving nooit zulke inscripties gevonden. Dat maakt het heel bijzonder'', aldus Looijenga. Maar ook daarover kan weer getwist worden. Zoveel runologen, zoveel interpretaties, lijkt het motto van deze discipline te zijn. Een Noorse wetenschapper ziet een diepchristelijke tekst in de runen, terwijl een Duitse professor het als een geluksamulet voor een huis beschouwt. Allerlei interpretaties die totaal niets met elkaar van doen hebben. ''Ikzelf waag me niet aan een eenduidige interpretatie'', aldus Looijenga. ''Het probleem met dit vak is dat je nooit met zekerheid iets kunt stellen. Voor elke interpretatie is wel iets te zeggen.'' Dat wordt veroorzaakt door een aantal problemen waarmee de runologie te kampen heeft. Bij een houtje als dit stuit de onderzoeker al snel op een aantal totaal onbekende runen. Hij kan dus niets anders doen dan raden naar de betekenis. Daarnaast kent het runenschrift geen woordscheiding. Ook dat moet de runoloog zelf doen. Maar doordat er zo weinig bekend is van de taal die met het runenschrift wordt weergegeven, vervalt hij al snel in speculaties. Looijenga zelf vermoedt dat de inscripties die de wetenschappers zo wanhopig proberen te begrijpen wel eens opzettelijk zo vaag gemaakt kunnen zijn. ''Het is mogelijk dat ze gewoon deel uitmaakten van de middeleeuwse raadselcultuur. Men vond indertijd leuk om iets in extra mysterieuze bewoordingen te vertellen. Dat maakte kennis ook exclusiever. En zo gebeurde het ook dat om runen bepaalde versjes werden gemaakt, die aan elkaar hingen van associaties. Maar omdat wij die associaties niet meer hebben, zijn de teksten voor ons onbegrijpelijk geworden, terwijl ze in hun eigen tijd wel duidelijk waren.'' Ondanks al die vaagheid vindt Looijenga het onderzoek wel degelijk zinvol. ''Soms herken je ogenblikkelijk een aantal woorden. Dan wordt de interpretatie al een stuk minder vaag. En bovendien'', houdt ze vol, ''je onderzoekt de wortels van je taal. De taal van het runenschrift is de oudste waar we iets over kunnen zeggen. En dat lijkt me zeker een studie waard.'' Het onderzoek naar het Houtje van Westeremden past in Looijenga's grotere onderzoeksveld van de Anglo-Friese runologie. Daarbij gaat het om runen die behalve in Engeland en Friesland, nergens anders voorkomen. Looijenga verklaart dit via de grote volksverhuizing. Ze gaat ervan uit dat de Friezen het runenschrift hebben geleerd van de doortrekkende Angelen en Saksen. ''Na verloop van tijd trokken die de zee over, naar Engeland. Er is dus een verband tussen het Friese en Engelse runenschrift.''

Er is echter ook een essentieel verschil. In Friesland worden geen runen meer gevonden na de christianisering, rond 800. De oudste manuscripten stammen echter pas uit de twaalfde eeuw. Daar gaapt een wijde kloof, waardoor er nauwelijks iets bekend is van de oud-Friese taal. In Engeland bleef men echter zowel het runenschrift, als het Latijnse schrift tot in de hoger middeleeuwen gebruiken. Looijenga houdt de mogelijkheid open, dat er veel meer Friese runeninscripties gevonden zijn dan tot nog toe bekend is. ''Runeninscripties staan eigenlijk altijd op archeologische voorwerpen. Maar omdat archeologen meestal geen verstand hebben van runen, zien ze alleen wat vage krasjes op een stukje been of hout. En dan belandt zo'n vondst met de stapels dierenbotjes, potscherven en andere artikelen in de kelder van een museum. Ik denk dat de Nederlandse runologen in de toekomst de museumdepots maar eens moeten onderzoeken. Daar kon wel eens aardig wat te vinden zijn.''

Juist op vrouwenartsen rust de verdenking dat zij nogal eens over de schreef gaan. '''Leuk beroep heb jij' wordt er vaak gezegd'', aldus Wilbers. ''Er bestaat een beeld van mannen die het varkentje wel even wassen, die de kat in het donker knijpen. Alleen omdat wij uit hoofde van ons beroep met naaktheid geconfronteerd worden. Ik moet in mijn werk dingen doen die ik op straat niet in mijn hoofd zou moeten halen. Als er een patiënt bij mij komt met klachten over de geslachtsorganen, dan moet ik haar wel vragen om zich uit te kleden. Wil ik iets over die klachten kunnen zeggen, dan zal ik de geslachtsdelen wel moeten zien en voelen en dat gaat niet met de kleren aan.'' Lopen gynaecologen een hoger risico op het aangaan van seksueel contact met hun patiënten dan andere specialisten omdat ze als het ware als katten op het spek gebonden worden? Dat was de vraag die centraal stond in een onderzoek dat Wilbers deed, als lid van de Groninger Werkgroep Psychosomatische Obstetrie en Gynaecologie van het Academisch Ziekenhuis. Morgen, vrijdag 29 november, presenteert hij zijn bevindingen tijdens de algemene ledenvergadering van de Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG) te Rotterdam. ''Onze hypothese was dat seksueel contact bij gynaecologen niet vaker voorkomt dan bij andere artsen. Ze lopen wel een hoger risico maar beseffen dat terdege. Daardoor hebben ze een bewustere houding'', aldus Wilbers. Maar de gynaecoloog in opleiding kan niet vaak genoeg benadrukken dat zijn onderzoek niet zozeer bedoeld is om ''keiharde cijfers'' over seks in de spreekkamer boven tafel te krijgen. Het gaat er Wilbers meer om een discussie over seksuele gevoelens open te breken, om te beginnen in de gynaecologenkring. Want zulke gevoelens behoren eveneens tot de 'spreekkamergeheimen'. Wilbers: ''Binnen mijn beroepsgroep praat je makkelijker over een baarmoeder die eruit moet, dan over hoe het je zo nu en dan in de spreekkamer vergaat.'' Zelf komt hij er rond voor uit: ''Ik ben een man die door vrouwen wordt aangetrokken. En dus word ik ook wel eens door vrouwen aangetrokken die ik in mijn spreekkamer tegenkom. Ik ben ervan overtuigd dat je alleen kunt voorkomen dat je de fout ingaat, door openlijk te erkennen dat zulke gevoelens voor kunnen komen.'' Vijf tot tien procent van de mannelijke therapeuten (artsen en andere hulpverleners) heeft seksueel contact met zijn patiënt of cliënt, was de algemene conclusie die Wilbers trok op basis van de weinige literatuur over het onderwerp. Bij vrouwelijke therapeuten schommelt dat percentage tussen een half en één procent. Over het algemeen gaat het initiatief uit van een oudere, mannelijke hulpverlener en is er een vrouwelijke hulpvraagster bij betrokken. Voor haar pakt het contact in negentig procent van de gevallen negatief uit. Wilbers kwam slechts één onderzoek tegen waaruit hij specifieke gegevens kon halen over seksuele contacten van vrouwenartsen met patiënten. Een Californisch onderzoek uit 1973 onder in totaal duizend psychiaters, internisten, gynaecologen, chirurgen en huisartsen wees uit dat dertien procent van de vrouwenartsen seksueel contact had (gehad) met één of meer patiënten. De gynaecologen scoorden in dat onderzoek, dat een response kreeg van maar 46 procent, hoger dan andere specialisten. Geheel volgens de communis opinio.

Wilbers en zijn collega-onderzoekers stuurden alle 595 leden van de Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie een anonieme vragenlijst. Om een controlegroep te hebben van specialisten die in hun beroep niets met de vrouwelijke genitalia te maken hebben ging dezelfde vragenlijst naar de 380 leden van de Nederlandse Vereniging voor Keel-, Neus- en Oorartsen. Maar liefst vierenzeventig procent retourneerde de lijst, gynaecologen net zo veel als KNO-artsen. Bij de gynaecologen was negen procent vrouw, het percentage vrouwelijke KNO-artsen was te verwaarlozen. Iets meer dan veertig procent van de artsen zei dat seksuele gevoelens in de relatie met de patiënt absoluut niet kunnen. Maar meer dan de helft van hen bekende zulke gevoelens wel te hebben. Wilbers zag daarin een duidelijke aanwijzing dat artsen in het algemeen niet goed raad weten met seksualiteit. Eenzelfde aanwijzing kreeg hij al doordat sommige artsen de lijst oningevuld weer op de post deden en erop hadden geschreven ''geen tijd'', ''te beladen'' of ''u moet zich schamen dergelijk onderzoek te doen.'' Van de vrouwelijke specialisten voelde iets meer dan vijfentwintig procent zich wel eens seksueel tot een patiënt aangetrokken, bij de mannen was dat percentage, zowel bij gynaecologen als bij KNO-artsen, meer dan tachtig procent. Wilbers omschreef 'seksueel contact' als ''al die handelingen die bedoeld zijn om seksuele gevoelens te bewerkstelligen of te bevredigen.'' Hij licht toe: ''Dat kan coïtus zijn, maar ook net zo goed dat iemand zich helemaal moet uitkleden voor alleen maar het meten van de bloeddruk. Dan wordt er ook een professionele grens overschreden.'' Seksueel contact kwam voor bij twaalf mannelijke en twee vrouwelijke vrouwenartsen en bij acht mannelijke keel-, neus- en oorcollega's . Samen met de vijf personen die geen beroep of geslacht opgaven een totaal van vier procent.

KNO-artsen bleken wat dat betreft niet anders te zijn dan gynaecologen. Voor Wilbers een teken dat zijn hypothese vrouwenartsen lopen wel een hoger risico, maar gaan daar heel bewust mee om klopte. Ook andere uitkomsten wezen in die richting: vijf mannelijke gynaecologen vonden achteraf dat ze te ver waren gegaan, niet één KNO-arts vond dat. En vier van de acht KNO-artsen hadden met meer dan twee patiënten contact gehad, tegen vier van de twaalf gynaecologen. Wilbers concentreerde zich op het risico dat artsen lopen, niet op het risico voor de patiënten. ''Dat is vele malen lager. Zeg dus alsjeblieft niet dat die in vier procent van de gevallen kans lopen op seksueel contact'', waarschuwt hij. Om het risico voor arts én patiënt evenwel tot het uiterste te reduceren pleit de gynaecoloog voor een aantal maatregelen: er moet meer aandacht voor seksualiteit in arts-patiëntrelaties komen binnen de opleiding, beroepsverenigingen zouden een (publiekelijk) standpunt moeten innemen over seks in de spreekkamer en er zouden vertrouwenspersonen moeten komen voor patiënten en voor artsen. Wilbers peilde in zijn onderzoek meteen ook de behoefte aan dergelijke maatregelen. De gynaecologen juichten al zijn voorstellen met grote meerderheid toe. Bij keel-, neus- en oorartsen kon alleen het aanwijzen van een vertrouwenspersoon voor patiënten op steun rekenen van een ruime meerderheid.

Vertrouwenspersonen waar artsen en patiënten terecht kunnen met problemen rond seksualiteit zijn er niet in Nederland. Wilbers: ''Ik begrijp niet dat ziekenhuizen daar nooit werk van gemaakt hebben.'' Het innemen van een standpunt tegen seks in de spreekkamer doet alleen de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering van de Geneeskunde (KNMG) nog maar. Wilbers' grote wens is dat zijn eigen club, de NVOG, het goede voorbeeld geeft door eerst intern te discussiëren en zich dan officieel uit te laten over seks in de spreekkamer: ''Net zoals mijn vereniging mij adviseert op te passen met bloed omdat ik anders kans loop op hepatitis- of AIDSbesmetting, zouden ze mij ook moeten wijzen op het risico dat ik loop op seksueel contact met patiënten.'' De gynaecologenvereniging zou een beroepsstandpunt moeten innemen: ''We kunnen zo het standpunt van de KNMG overnemen. Dat seks in de spreekkamer heel simpel niet kan. En bij elke gynaecoloog zou een bordje moeten hangen met een beroepscode erop: 'Mevrouw, dit en dit zijn onze regels en als u klachten hebt zijn dit uw rechten.' Net zoals je bij een advocaat ook de voorwaarden kunt inzien. Als vereniging geef je dan het signaal af dat je niet net doet of er niets aan de hand is.''

De Laat noemt als voorbeeld het SDI-project ('Star Wars') van de Amerikaanse overheid. ''Of je als wiskundige of informaticus aan SDI moet meewerken, daar kan je van mening over verschillen. Ik houd niet van abstracte beschouwingen over ethiek en sta ook niet in de collegezaal te preken. Mijn taak is het om bij studenten de voor- en tegenstanders van SDI de revue te laten passeren en de argumenten op een rijtje te zetten. Zo krijgen ze iets meer bagage om een beter gefundeerd oordeel te geven.'' In het geval van SDI gaat het echter niet alleen om de vraag of dat systeem er wel of niet moet komen. ''De vraag is namelijk ook of dat systeem ooit goed zal functioneren'', zegt De Laat. ''Je kunt er natuurlijk een beetje mee experimenteren, maar of het echt werkt blijkt pas als de raketten er aan komen. En iedereen weet dat elk computerprogramma wel wat gekke foutjes heeft. De VS stellen desondanks enorme bedragen ter beschikking aan informatici en wiskundigen om onderzoek te doen. En die weten zelf dat het idee van SDI als onfeilbaar systeem nooit valt te verwezenlijken. En dus komt dan de vraag om de hoek of je als wiskundige dat geld nu moet aannemen of niet. Als mijn studenten begrijpen dat ze later met dit soort vragen te maken kunnen krijgen, ben ik een tevreden man.'' De Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen kampt met twee problemen. Het ene probleem is dat ze te weinig geld heeft en het andere is dat ze te veel geld heeft. Voor het eerste probleem hebben de bèta's iets bedacht. Ze doen onderzoek voor instellingen en bedrijven, de zogenaamde contractresearch. Dat spekt de kas behoorlijk maar de schone schijn bedriegt. De bèta's vergeten namelijk wel eens om hun opdrachtgever alle kosten in rekening te brengen. Op de nota staat dan wel een bedrag voor het salaris van de onderzoeker maar niet voor het inkomen van de technicus. De cijfers spreken boekdelen: veertig procent van de wetenschappers wordt niet door de faculteit betaald, terwijl dat bij slechts dertien procent van het ondersteunend personeel het geval is. Tijdens de faculteitsraad van vorige week kwam de kwestie aan de orde. Directeur Dick Scholtens erkende dat er vooral bij technici en analisten knelpunten zijn. ''Piepen de vakgroepen dan niet?'' wilde de raad weten. ''Natuurlijk niet'', legde Scholtens uit. ''Als mensen klagen dat er te weinig analisten zijn, maak ik hun duidelijk dat het hun eigen schuld is. Hadden ze die werkzaamheden maar in het contract moeten opnemen. En bijna iedereen doet contractonderzoek, dus niemand heeft te klagen.'' Het tweede probleem van het teveel aan geld baart meer zorgen. De faculteit heeft goed geboerd bij de toewijzingen van de vernieuwingsgelden, het subsidiepotje van de universiteit voor nieuw onderzoek. Mooi toch, zou je zeggen, maar nee. Voorwaarde van deze subsidie is dat de faculteit moet matchen, dat wil zeggen, zelf een even groot bedrag in het nieuwe onderzoek stoppen. Nog steeds niets aan de hand, al sputterde de faculteit in het begin dat ze die voorwaarde niet zo begrepen had. Het probleem is dat de faculteit matcht met geld uit het apparatuurkrediet terwijl tachtig procent van dat vernieuwingsgeld wordt gebruikt voor de salarissen van de onderzoekers. Dat veroorzaakt een scheefgroei, legde bestuurslid Cor Grol uit. ''Iedereen interpreteert de vernieuwing als een alternatieve NWO (de onderzoeksfinancier, j.e.) of contractresearch. Men trekt er nieuwe mensen mee aan terwijl het de bedoeling is om nieuw onderzoek te starten, met dezelfde bezetting.'' De bèta's zijn wel zo verstandig om ook bij deze problemen niet te gaan piepen. De faculteit heeft namelijk twee jaar geleden met het CvB afgesproken om minder aan personeel en meer aan apparatuur uit te geven. De apparaten waren tijdens de bezuinigingen verwaarloosd en dat moest worden rechtgezet. Die ombuigingsoperatie loopt gevaar omdat er allemaal geld binnenstroomt dat aan personeel wordt besteed. De faculteit doet er om nog een andere reden goed aan haar problemen binnenskamers te houden. Andere faculteiten mochten eens gaan denken dat ze bij W&N niet goed kunnen rekenen en dat zij zelf het geld veel beter kunnen besteden.

Volgens Sjatalin heerst er in de Sovjetunie vooral een gebrek aan wetenschappelijk kader op het gebied van de economie. ''De kennis van de 'normale' vrije markt-economie ontbreekt bij ons. De meeste economen hier denken dat door de Westerse hulp water in zand verandert. Er zijn hooguit vijftig economen die werkelijk verstand hebben van de markteconomie.'' Een hoogleraar in de economie, in de Westerse zin van het woord, bestaat volgens Sjatalin niet in de Sovjetunie. De 'conservatieve' professoren kennen maar één economisch systeem, en dat is nou juist het verkeerde systeem. Gelukkig roepen de slechte binnenlandse omstandigheden om een nieuwe aanpak. ''Deze professoren moeten begrijpen dat je nu eindelijk echt iets moet weten om je met recht professor van de Staatsuniversiteit van Moskou te kunnen noemen. Vooral de economen en de filosofen zullen moeten veranderen. Voor wetenschappers van een jaar of veertig is dat nog wel mogelijk. Die kunnen in drie jaar tijd bijgeschoold worden. De oudere professoren kun je misschien nog omscholen tot taxichauffeurs. Dat is trouwens niets nieuws want dat gebeurde in 1917 ook al.'' Door een uitwisseling van studenten en wetenschappers met het Westen moeten de Russen kennis nemen van andere staatsvormen en andere economische systemen.

De Sovjetunie is er in de ogen van Sjatalin slecht aan toe. Wetenschappelijke, technische en economische hulp moeten verbeteringen mogelijk maken. ''De mens Sovjetunie is ziek van binnen'', zo luidt Sjatalins medisch metafoor. ''Er is een operatie nodig en daarna een heleboel pillen om die mens weer op de been te krijgen.'' Hij benadrukt dat de Westerse hulp vooral subtiel moet zijn: ''Een hersenchirurg kan nu eenmaal niet opereren met een bijl.'' De Sovjetunie is nu op de goede weg, vindt de econoom. Jeltsin is volgens hem de krachtige leider die de economische hervormingen in de goede richting kan sturen. Sjatalin gelooft heilig in het Westerse model: een combinatie van een vrije markteconomie met een democratische staatsvorm. Dat vraagt een enorme mentaliteitsverandering onder de Russische bevolking. ''Maar de overgang naar een vrije markteconomie is onvermijdelijk'', benadrukt Sjatalin. ''De situatie in de winkels en op de markten beginnen zo langzamerhand catastrofale vormen aan te nemen en dan druk ik me nog mild uit. Op dit moment houdt de bevolking van de Sovjetunie zich alleen nog maar bezig met de vraag hoe ze de winter doorkomen. Brood en verwarming, dat is momenteel voor hen het meest belangrijke.'' Het mondjesmaat toestaan van privé-bezit, de verkoop van land aan particulieren, de vrije inwisselbaarheid van de roebel en het openen van vooral handelsbeurzen: het zijn allemaal stappen in de goede richting. Toch gaan de hervormingen Sjatalin nog niet snel genoeg. ''We leiden een hondeleven in de Sovjetunie, letterlijk en figuurlijk. Een menselijk leven meet je in 'menselijke' jaren. Omgerekend is een mensejaar voor een hond al gauw een jaar of zes, zeven. Omdat we een hondeleven leiden, is de bevolking van de Sovjetunie het afgelopen jaar in één klap zes of zeven jaar ouder geworden. En wat het eten betreft: zelfs een Westerse hond heeft het beter dan de gewone man in Rusland.'' Sjatalin spreekt voortdurend in dit soort beeldspraak. Hij houdt ervan zijn ideeën gechargeerd naar buiten te brengen. Want de boodschap moet duidelijk zijn. De Sovjetunie heeft nu hulp nodig. Sinds de mislukte coup in augustus is het klimaat voor veranderingen gunstiger dan ooit. ''We hebben nu de kans om een democratie te creëren, terwijl er in Rusland nog nooit een democratie is geweest. Deze eerste kans moet niet meteen onze laatste worden.''

Uit de vele interviews en toespraken blijkt dat ook Sjatalin de wijsheid niet in pacht heeft. Met een gezonde portie cynisme en humor schetst hij de groeistuipen waar zijn vaderland mee kampt. Zijn voortdurende roep om ''politieke democratie'' en een ''vrije markteconomie'' krijgen op den duur een beetje een holle klank. Het beeld dat Sjatalin van de Sovjetunie schetst, om te benadrukken waarom de hervormingen nodig zijn, is zo negatief dat de moed steeds meer in de schoenen zinkt. ''Er worden steeds minder grondstoffen gewonnen, het tempo van de produktie is de laatste tien jaar alleen maar gedaald. Het militaire-industriële complex slokte het grootste deel van de toch al stagnerende produktie op. Het economische systeem was gewoon doodziek.'' De economische statistieken geven misschien een ander beeld van de Sovjetunie, maar die zijn totaal onbetrouwbaar, legt Sjatalin uit. ''Per jaar zou er vijfenzestig kilogram vlees per hoofd van de bevolking beschikbaar zijn. De waarheid ligt eerder in de buurt van de vijfenzestig gram. De rest wordt geëxporteerd. En krijgt een Rus al vijfenzestig kilo vlees op zijn bord dan is dat inclusief haren, ogen, oren, nagels en kamelebulten.''

Desondanks is Sjatalin optimistisch. ''Ik heb heel wat levenservaring en ik ken mijn land. Aan onze problemen komt ongetwijfeld een einde. Begrijp me goed, ik ben geen optimist die altijd dienst heeft, maar als je naar de toekomst van de Sovjetunie vraagt, ben ik optimistisch.'' Optimistisch zijn is één ding, vertrouwen hebben in de toekomst is een ander verhaal. Stanislav Sjatalin verenigt beide. ''God heeft alles al voor ons besloten. Hij heeft ons de afgelopen eeuw een boel ellende bezorgd maar hij hielp ons altijd de moeilijkste momenten doorstaan. Dat zal nu en in de toekomst ook gebeuren. Daarom ben ik een rationalist, hoewel God niet rationeel is in zijn doen en laten. Hou het maar op wat de Amerikanen altijd zeggen: Don't worry, be happy!'' Er zal wel geen bewust beleid achter zitten, maar de verplaatsing van de afdeling Neurologie in de grootscheepse nieuwbouw- en verhuisoperatie binnen het Academisch Ziekenhuis Groningen valt juist op het moment dat de Psychiatrisch Neurologische Kliniek 75 jaar bestaat. Op de gevelsteen boven de ingang van het gebouw op de zuidelijke punt van het AZG-terrein staan nog steeds de woorden 'psychiatrische kliniek'; in 1916 waren de scheidslijnen tussen neurologie en psychiatrie minder scherp getrokken dan nu. Sinds psychiatrie in 1969 naar een gebouw in de noordelijke uithoek van het terrein vertrok is de gevelsteen zonder meer misleidend. De komst van een psychiatrische kliniek stuitte aanvankelijk op weerstand. De Faculteit der Geneeskunde vreesde dat de aanwezigheid van 'krankzinnigen' andere patiënten zou storen. Een paar jaar later toonde de faculteit zich toch gevoelig voor de klacht van de eerste hoogleraar in de psychiatrie aan de RUG, dr. E.D. Wiersma, dat het in 1903 betrokken onderkomen ongeschikt was. Rijksbouwkundige J.A.W. Vrijman kreeg de opdracht een nieuw gebouw te ontwerpen en in 1916 konden Wiersma en de zijnen hun intrek nemen in de kliniek die de neurologen dezer dagen verlaten. Ondanks de voordelen van de nieuwe behuizing, roept dat vertrek enige weemoed op. Die weemoed en de mijlpaal van 75 jaar vormden de aanleiding voor het boekje 'Vijfenzeventig jaar Psychiatrisch Neurologische Kliniek in Groningen, 1916-1991'. Op de binnenkant van de kaft staat een soort stamboom met als vertrekpunt psychiatrie en neurologie en als gezamenlijke stamvader prof. Wiersma. De boom vertakt zich in een groot aantal specialismen en subspecialismen. En daarin schuilt ook het grote manco van het boek. Alle specialismen, voorzover ze onder de neurologie vallen, moesten aan bod komen. De ontwikkeling van ieder specialisme in het Groningse wordt kort beschreven door de beoefenaren ervan, waarbij je niet aan de indruk ontsnapt dat vooral niemand zich gepasseerd mocht voelen. Als van enige eindredactie dan ook nog nauwelijks iets blijkt, leidt dat al snel tot een geheel dat alleen door de kaft van het boek bij elkaar wordt gehouden. Waarom een toch alleszins sympathiek initiatief zo hard vallen? Op de eerste plaats omdat je van een boek uit een academisch milieu dat in de boekhandel te koop is, meer mag verwachten dan wat er nu voor ons ligt. Op de tweede plaats omdat het ook anders kan. Dat bewijst het eerste deel van het boek, dat handelt over de periode tot aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Daarvoor waren, gelukkig zou je haast zeggen, geen getuigen meer aanwezig die zelf de pen ter hand namen. De kunsthistorica W. Friso nam dat deel voor haar rekening. Het steekt met kop en schouders boven de rest uit, ook al worden er af en toe wat vreemde zijpaden bewandeld. Waarom heeft Friso niet het hele boekje mogen schrijven? Met een goede redacteur had die aanpak in ieder geval een tekst kunnen opleveren die meer recht had gedaan aan de sprekende foto's in het boek en aan het markante gebouw dat binnenkort ten prooi valt aan de slopershamer. (Laurens Berentsen)

'Vijfenzeventig jaar Psychiatrisch Neurologische Kliniek in Groningen, 1916-1991', A.W. Teelken, T.W. van Weerden en A.H. van Zomeren (red.). Uitgeverij Profiel, Bedum 1991. 136 pag. 95 illustraties. Prijs F 25,-. De academische boekhandel T. Rodermond, pal naast het Academiegebouw, bestaat deze maand 75 jaar. Met de leus ''loop niet verder dan nodig is'', lokt de winkel met name studenten rechten en economie die er terecht kunnen voor hun studieboeken. Ton Rodermond (68) nam de winkel over van zijn vader en zwaait nu ruim 51 jaar de scepter, samen met zijn vrouw:

''Mijn vader begon in 1916 met een algemene kantoorboekhandel en bemoeide zich later met kunst. Direct na mijn schooltijd ben ik erin gestapt. Omdat er regelmatig studenten in de winkel kwamen, ben ik met studieboeken begonnen. Blij dat ik dat gedaan heb, want tien jaar terug stortte de reguliere boekenmarkt in. Daarnaast heb ik nu de grootste collectie autoboeken van Groningen. Die importeer ik zelfs uit Japan. En zeilboeken heb ik ook, want zeilen is een hobby van me. Mijn vrouw en ik hebben geen opvolger en dat is jammer. Regelmatig bellen er al mensen die interesse hebben voor ons pand. Maar ik ga nog tijden door.''(Arjan Wildeboer)

De groeiende markt van Europa-zonder-grenzen zal goede samenwerking met de grootste afnemers, het bedrijfsleven, absoluut noodzakelijk maken, denkt de commissie. De overheden moeten bij kwantiteit en kwaliteit van de afgestudeerden veel meer naar de Europese context kijken. Om een voorbeeld te geven: hoe houdbaar is een arbeidsmarkt-fixus, bijvoorbeeld een beperking van het aantal studenten tandheelkunde, als de hele Europese markt voor die afgestudeerden openligt. De commissie haast zich overigens om erop te wijzen, dat het bij hoger onderwijs niet alleen gaat om het opleiden van mensen van 'economisch nut'. Vooral de universiteiten hebben ook een grote culturele waarde en wetenschappelijk onderzoek overstijgt strikt economische waarden. Zo moeten de universiteiten, vooral de letterenfaculteiten, een belangrijke rol gaan spelen bij de instandhouding en bloei van de verschillende Europese talen en culturen. Volgens de commissie zou een regering om te beginnen als eis kunnen stellen, dat jongeren alleen tot de universiteit worden toegelaten als ze minstens één vreemde (Europese) taal goed beheersen. En aan de grote universiteiten van een land zouden álle in Europa gesproken talen gedoceerd moeten worden. Kennis van Europa moet verder in alle vakgebieden vast onderdeel van de lesprogramma's worden. En de mobiliteit van studenten en docenten binnen het hoger onderwijs laat ook nog zeer te wensen over. Doelstelling was ooit, dat in 1992 tien procent van de studenten een deel van de studie buitenslands volgde, maar dat is nu nog niet meer dan vier procent. Ook hier constateert de commissie dat het geld een belangrijke factor is. Er zijn nogal wat praktische problemen (zoals met huisvesting en studiefinanciering) die studenten afhouden van mobiliteit. Daarnaast zijn er nog een heleboel drempels in de regeltjes.

De verlanglijst van de commissie is dus voorlopig nog erg groot. Concrete voorstellen doet ze in dit Memorandum echter niet; er worden vooral knelpunten en problemen opgesomd en de aanbevelingen zijn erg voorzichtig geformuleerd. Een voorzichtigheid die al begon met de status van het document dat ooit bedoeld was als 'green paper' (dat vooruitloopt op wet- en regelgeving), maar devalueerde tot een memorandum, dat alleen praatpapier is. Van een streven naar een meer Europese onderwijspolitiek. Het memorandum moet nu binnen de Europese universiteiten bestudeerd en bediscussieerd worden, maar het is de vraag of het gemiddelde collegelid niet iets anders aan het hoofd heeft. (HOP)

Ook bij de studenten die de eerstgekozen studie niet afmaken zijn er grote verschillen tussen hbo- en wo-studenten. Na drie jaar is van de hbo'ers 21 procent vertrokken en de helft van hen is helemaal met studeren opgehouden. Van de universitaire studenten is na drie jaar 31 procent vertrokken, maar 80 procent daarvan is een andere studie gaan volgen. De afhakers die helemaal niet meer verder studeren hebben een paar kenmerken gemeen. Het zijn vaak studenten die na enige omwegen, in of buiten het onderwijs, alsnog zijn gaan studeren. Ze zijn dus wat ouder en moeten vaker dan gemiddeld hun inkomen zelf verdienen. Erg klein is die groep trouwens niet; vooral het aantal studenten dat niet meteen na het eindexamen gaat studeren groeit. Zo'n 55 procent van de universitaire eerstejaars is tegenwoordig direct van school gekomen, terwijl dat bijvoorbeeld in 1982 nog 65 procent was. De SCO-onderzoekers hebben deze studie in de loop van enkele jaren uitgevoerd en delen ervan al in de pers laten verschijnen. Zeer opvallend was vooral hun eerder gepubliceerde conclusie, dat een groot deel van de ingeschreven eerstejaars nooit enig college volgt. Deze 'no show-studenten' (een term uit de luchtvaart voor passagiers die niet komen opdagen) zijn volgens SCO de voornaamste oorzaak van de soms sterk wisselende rendementscijfers. Die studenten besluiten namelijk nog voor het begin van de colleges om toch maar iets anders te gaan doen, bijvoorbeeld een andere studie, maar vallen vervolgens toch onder de studiestakers. (HOP)

Hoewel de verschillen per onderzoeksgebied aanzienlijk zijn, formuleren de onderzoekers toch een aantal algemene conclusies. Zo constateren zij dat er van het onderwijsaanbod voor de aio's weinig terecht is gekomen. De assistenten zitten daar ook niet bepaald op te wachten: de toegemeten tijd is krap, dus worden alleen cursussen gevolgd die in de onderzoekskraam van pas komen. Dat levert naast een proefschrift ook een behoorlijke stijging van het aantal wetenschappelijke publikaties op. Die combinatie van factoren werpt bij de onderzoekers de vraag op waar de salarisreductie van aio's eigenlijk nog op gebaseerd is. ''De beperkte optuiging van het formeel rechtspositioneel gewaarborgd opleidingselement roept twijfels op over de redelijkheid van het forse verschil tussen aanvangs- en eindsalaris van de aio's.'' Dat lage aanvangssalaris heeft ook een niet geringe invloed op het werkplezier van de assistent. De motivatie laat daardoor te wensen over en de onderzoekers vragen zich af wiens belang daarmee gediend is: ''Zeker niet dat van de overheid, die baat heeft bij een goed functionerende onderzoekersopleiding.'' (KUnieuws)

Ombudsvrouw en vertrouwenspersoon ongewenste intimiteiten Katinka Lorijn stelde dat momenteel slechts ''het topje van de ijsberg'' zichtbaar is. Vandaar dat door de betreffende functionarissen van de RUG een registratiesysteem zal worden opgezet om meer inzicht te krijgen in de aard en omvang van het probleem. De ombudsvrouw heeft nu slechts te maken met zo'n vijf gevallen per jaar. Daarbij viel het haar wel op dat het uiteindelijk de klaagsters waren die ''zij het naar hun eigen tevredenheid'' werden overgeplaatst naar een andere werkplek. ''Ik heb nog nooit een berisping, overplaatsing of ontslag meegemaakt van de aangeklaagde'', aldus de ombudsvrouw. ''En volgens mij heeft dat te maken met het management aan de RUG. Dat kiest te gemakkelijk voor hulp aan de vrouw. De dader, die vaak een hogere positie bekleedt, wordt tot nu toe niet aangepakt. Dat stemt toch tot nadenken.'' Komt het tot ongewenste intimiteiten dan kunnen slachtoffers volgens de nu geldende procedure aan de RUG verhaal halen bij diverse instanties.

Allereerst zijn er het eigen diensthoofd en de bestaande universitaire hulpverleners (personeelsconsulent, maatschappelijk werker, studentendecaan etcetera) die bemiddelend kunnen optreden. Daarnaast heeft het College een aparte vertrouwenspersoon ongewenste intimiteiten benoemd, in de persoon van de Ombudsfunctionaris Emancipatie Katinka Lorijn. Zij begeleidt het slachtoffer bij een eventuele bemiddelingspoging of het indienen van een officiële klacht bij de Klachtencommissie Ongewenste Intimiteiten. De klachtencommissie staat onder voorzitterschap van S. Langendijk-de Jong, burgemeester van Leek en voorzitter van de stichting 'Tegen haar wil'. Personeelsleden en studenten die een klacht hebben ''variërend van regelmatig voorkomende seksueel getinte opmerkingen en aanrakingen tot misdrijven als aanranding en verkrachting'' kunnen deze rechtstreeks of via de vertrouwenspersoon indienen bij de secretaris van de commissie. Om de vertrouwelijkheid te waarborgen zal hiertoe een speciaal antwoordnummer worden geopend. De commissie stelt een onderzoek in naar de klacht en nodigt zowel klaagster als aangeklaagde uit voor een gesprek. Uiteindelijk volgt een bemiddelingspoging of een advies aan het College van Bestuur over eventueel te nemen maatregelen. Het CvB kan dit advies alleen met redenen omkleed naast zich neer leggen.

Daags nadat wethouder Ypke Gietema en collegevoorzitter Erik Bleumink gebroederlijk de toekomstplannen voor 'Paddepoel' wereldkundig maakten, stopt Koois witte Mercedes voor de portiersloge van het Zernike Complex. Het is een mistige ochtend. De waterpartijen aan weerszijden van de Zernikelaan liggen er verlaten bij. De Paddepoelers die doorgaans het terrein gebruiken om hun hond uit te laten, zijn wijselijk binnen gebleven. ''Kijk, je hebt hier die waterachtige vlakte'', begint Kooi zijn rondleiding. ''Daar, achter de vierbaansweg, zie je de hoogbouw van de wijk Paddepoel. Door de gemeente is er sterk op aan gedrongen dat ook aan deze kant van de rondweg een beetje massa ontstaat. Aanvankelijk werd aan wooneenheden gedacht, maar toen de ambtenaren gingen nadenken werd permanente bewoning toch problematisch gevonden, vanwege de verkeersoverlast. We zijn er nu nog niet uit of hier een hotel moet komen, of bijvoorbeeld een soort guesthouse voor buitenlandse studenten.'' Direct bij de entree van het terrein stuiten we al op een van de vele wrijfpuntjes die er nog tussen gemeente en universiteit bestaan. De ontsluiting van het universitair terrein is het hoofddoel van Gietema en zijn ambtenaren. Het Zernike Complex moet beter worden geïntegreerd in het noordwestelijk stadsdeel en een twee-sterren hotel met restaurant zou een mooie binnenkomer zijn. ''Wij staan daar wat neutraler tegenover dan de gemeente'', stelt Kooi nuchter. ''Ons uitgangspunt blijft, dat een eventueel project ook in ons belang moet zijn. We gaan volgens afspraak op zoek naar een externe financierder, maar de universiteit houdt zich nadrukkelijk een keuzemogelijkheid voorbehouden. Wij zijn nog steeds eigenaar van het terrein. Zien we een bepaald project niet zitten, dan kunnen we er een blokkade opleggen.'' Uit zijn tas diept hij het oorspronkelijk plan op dat ten grondslag ligt aan de huidige Ontwikkelingsvisie. Het stedebouwkundig bureau Heeling, Krop en Bekkering stelde in 1986 een strikte indeling in vier zones voor. Kooi legt uit: ''Waar we nu staan moest het element 'water' de overhand hebben. De tweede zone, lopend van het Sportcentrum tot even voorbij het scheikunde/natuurkunde-complex werd aangekleed met tuinen. Het gebied rond de Penningsdijk moest een 'stenig' karakter krijgen en het noordelijk deel zou een soort parklandschap worden. De huidige plannen liggen globaal in het verlengde van dit ontwerp, alleen houden we die strikte indeling niet aan. De overgangen zullen geleidelijker worden.'' We rijden de tweede zone binnen, langs de massieve zilvergrijze blokkendoos die afgelopen jaar aan het WSN-gebouw is vastgeplakt. Een 'derde fase' zit er aan te komen. ''Hier, aan de kop van het WSN-gebouw is er ruimte voor nog eens een uitbreiding van 2.000 vierkante meter.'' Bij het Sportcentrum planten mannen van de groenvoorzieningen de eerste struikjes voor de Tennishal. Eind december is de oplevering. Kooi wijst op de ''punt met grijze hoed'', die de sporthal net even boven het niveau van een hangar uittilt. ''Aanvankelijk zou de Tennishal korter en breder worden'', vertelt hij. ''De squahsbanen die eerst naast de tennisvelden zouden komen, zijn nu aan de kop geplaatst. De gemeente vond dat de hal te dicht op het Reitdiep zou komen, waar het recreatiegebied is gepland. Nou, als je het mij vraagt: onzin! Maar goed, er is een compromis gevonden.'' Het recreatiegebied is een ander stokpaardje van de gemeente. Twee groene armen zullen het bebouwde gedeelte omvatten en samenkomen in het noordelijk parklandschap. ''Daar bij de dijk komt een wandel- en fietspad'', wijst Kooi. ''Het is de bedoeling dat er twee fietsbruggen over het Reitdiep worden aangelegd en dat er doorbraken over ons terrein komen, zodat je van het Reitdiep naar de Paddepoelsterweg kunt fietsen.'' Voor recreatie is de noordelijke zone ideaal. Waar nu paarden en schapen grazen zal in de toekomst een parkachtig landschap verrijzen. ''Met mogelijkheden om te trimmen en een golf drive range, waar golfspelers hun slag kunnen oefenen'', voorspelt de directeur bouwzaken. ''En misschien komt er ook nog wel een paard te lopen. Ik zat gisteren tijdens de persconferentie naast Gietema en vertelde hem dat Shell tegenwoordig bos aanbiedt, omdat men iets wil terugdoen in verband met de CO2-uitstoot. Nou, wij hebben de grond; misschien leveren zij de bomen.''

De witte Mercedes stopt voor een rood-witte balk; een van de twee doodlopende wegen waartussen het Science Park geklemd zit. ''Geldgebrek'', luidt de verklaring. De Zernike Ontwikkelingsmaatschappij, exploitant van het Science Park, koopt steeds een lapje grond van de RUG en verkoopt dat met winst aan een bedrijf dat zich wil vestigen. Van de winst wordt de weg steeds een paar meter uitgebreid. Maar ook aan dit amateurisme komt een einde. ''We willen de weg gewoon laten rondlopen. Er komt een subsidie en de gemeente zal de zaak voorfinancieren. (grinnikend) En dat is nu geregeld, kreeg ik gisteren tijdens de persconferentie te horen.'' ''Het is waarschijnlijk moeilijk voor te stellen, maar hier komt het centrale plein.'' We staan aan het begin van de Penningsdijk, daar waar de Zernikelaan twee scherpe bochten neemt alvorens richting KVI te gaan. Rechts dorre riethalmen en kreupelhout; links het Zernikegebouw met zijn grappige hoekraampjes en de rode, blauwe en bruine vlakken van de Hanzehogeschool. Hier komt dus een plein van enkele honderden meters lengte en in ieder geval zo breed dat de harmonikabussen er 'overdwars' kunnen parkeren. Kooi: ''Stel je komt hier aan met de bus. Je moet een krant hebben, wilt een bloemetje kopen of een hapje eten. Dan kun je op dit plein terecht. Er komt een heel scala aan voorzieningen. Er is nu al een bank die zich graag wil vestigen, en er zijn meer kapers op de kust.'' De voorzieningen mogen niet concurrerend zijn voor het nabij gelegen winkelcentrum Paddepoel, heeft de gemeente bepaald. Het geheel blijft dus kleinschalig, maar zal het niveau van een kiosk zeker overstijgen, aldus de bouwheer. Zijn arm maakt een weids gebaar in de inmiddels dichte mist: ''Helemaal op het einde zal het plein worden begrensd door een nieuwe uitbreiding van de Hanzehogeschool. Aan de noordkant komen de gebouwen van de Rijkshogeschool, die zullen aansluiten op de vestiging van Ubbo Emmius, met daarachter het Science Park. En aan de zuidkant zit de universiteit. Symbolisch toch!''

De komende vijf jaar zal er voor 300 miljoen gulden worden geïnvesteerd in het Zernike Complex. De RHG is met 100 miljoen gulden de grootste investeerder. De RUG denkt zo'n 25 miljoen kwijt te zijn, onder andere aan nieuwe laboratoria voor technische natuurkunde en informatica. De Hanzehogeschool is goed voor 35 miljoen gulden. Het resterende bedrag moet van particuliere investeerders komen, zoals de bedrijven die zich in het Science Park vestigen of de horecaondernemer die een hotel-restaurant wil beginnen. In totaal zullen circa 20.000 studenten en 5.000 medewerkers gebruik gaan maken van het vernieuwde complex. Kooi heeft goede hoop dat de nieuwbouw kwalitatief hoogstaand zal zijn. Want daarvoor is de samenwerking met de gemeente nu juist verstevigd. Natuurlijk, er zijn nog strubbelingen; over de interpretatie van milieuvoorschriften, het aantal benodigde parkeerplaatsen en de noodzaak om het terrein met hekken en slagbomen te markeren. Maar de tijd van lukraak bouwen is voorbij, daarover zijn beide grootheden het eens. Kwaliteit is het bindmiddel en de universiteit wil er zelfs een stukje autonomie voor opgeven: ''Tot nu toe had de gemeente geen instrumenten om ons bouwbeleid te beïnvloeden. We hadden voldoende aan een technische bouwvergunning, verder konden we onze gang gaan. Nu gaan we samen een nieuw bestemmingsplan ontwikkelen. Daarmee krijgt de gemeente argumenten in handen om ons en de andere gebruikers in een bepaalde richting te sturen. Zo kunnen we de Rijkshogeschool, de Hanzehogeschool en de Zernike Ontwikkelingsmaatschappij bij hun uitbreidingen dwingende regels opleggen, met als doel het terrein een hoogwaardig aanzien te geven.'' En daar ontbreekt het nu soms nog aan. Kooi met een schuinse blik: ''Ik mag het natuurlijk niet hardop zeggen, maar de kwaliteit van de laatste uitbreiding van de Hanzehogeschool vind ik niks. Dat is een doos die er voor een appel en een ei is neergezet, en dat zie je. Wat ons betreft is die manier van bouwen verleden tijd.''

Aan initiatief ontbrak het Mellink niet; een ideale klant voor KIEM. Ze volgde een aantal cursussen die de RUG op het gebied van loopbaanplanning te bieden heeft. Haar zoektocht naar een andere werkplek bracht haar zelfs in Oldenburg, waar ze drie stageweken doorbracht in de universiteitsbibliotheek. Vlak na Mellinks terugkomst was het raak. KIEM meldde haar en nog twee andere kandidaten aan voor een vacature bij de studie-infotheek. ''En ik ben het geworden. Ik let nog steeds op elke advertentie, maar met een gevoel van opluchting dat ik even niet meer hoef.'' Tot nu toe kwam de grootste vraag om bemiddeling van medewerkers die administratief of secretarieel werk doen. Ook bibliotheekmedewerkers en analisten scoren hoog. Vrouwen zijn in de meerderheid. Juist zij zitten vaak op een dood spoor. KIEM-coördinator Van Ruiswijk: ''Vrouwen richten zich nog steeds te weinig op de arbeidsmarkt. Veel vrouwen volgen bijvoorbeeld een Public Relation-opleiding. Er zijn natuurlijk wel leuke banen te krijgen in de voorlichting, maar ze liggen echt niet voor het oprapen. Ik vind dat jammer.'' De laatste tijd is bovendien een toename van wetenschappelijk personeel te constateren. Van Ruiswijk verklaart: ''Vroeger kon je als wetenschapper tien jaar vooruit. De carrièrelijn is nu veel korter geworden. De meesten worden universitair docent en dat is het dan. Voor maar weinigen is de functie van universitair hoofddocent of hoogleraar weggelegd.'' Daar komt bij dat de universiteit in toenemende mate wetenschappers op tijdelijke aanstellingen in dienst neemt. Van Ruiswijk: ''We voelen ons verplicht ook tijdelijke krachten iets te bieden. Niet die mensen die drie maanden bij ons gewerkt hebben als uitzendkracht, maar wel degenen die bijvoorbeeld jaren bij ons een derde geldstroomonderzoek hebben gedaan. Daarbij speelt trouwens ook een heel praktisch motief: de universiteiten moeten straks zelf de wachtgelduitkeringen betalen. Een reden te meer om te proberen voor hen een andere plek te vinden.'' Ria van Ruiswijk is zelf niet iemand die haar hele leven op dezelfde stoel wenst te zitten. Van alle acht veranderingen in haar arbeidsleven heeft ze nooit spijt gehad. ''Ik gun het iedereen een paar keer in zijn leven.'' Ons land telt vijf historische universitaire portretgalerijen: te Amsterdam, Franeker, Groningen, Leiden en Utrecht. Deze verzamelingen lijken sterk op elkaar. Dat komt omdat de portretten stereotiep lijken te zijn geschilderd. Het formaat komt overeen, de hoogleraar wordt altijd in zijn toga afgebeeld en de portretten hangen in vier rijen of meer boven elkaar in de senaatskamers. Dit zo op het eerste gezicht saai aandoende genre lijkt nauwelijks mogelijkheden voor een interessante expositie te bieden. Het Centraal Museum in Utrecht heeft daar gelukkig anders over gedacht. Bijgestaan door deskundigen op dit gebied heeft men onder de naam 'Knappe Koppen', een expositie over het Nederlandse professorenportret ingericht, die nog tot 12 januari 1992 te zien is. De expositie bevat een selectie uit de meer dan duizend geschilderde en gebeeldhouwde professorenportretten van de vijf collecties. Echt representatief zou ik de expositie niet willen noemen. De samenstellers hebben met name gezocht naar de mooiste stukken en bekende namen van zowel geleerden als kunstenaars. Bij de opening van de tentoonstelling afgelopen vrijdag werd de fraai uitgevoerde catalogus 'Knappe koppen' gepresenteerd. Op de omslag prijkt het mooie portret dat Jan Pieter Veth maakte van de Groningse sterrenkundige J.C. Kapteyn; de enige kleurafbeelding overigens, wat voor een kunstcatalogus wel wat mager is. In de catalogus, die uit twee delen bestaat, zijn 137 portretten opgenomen en beschreven. Het eerste gedeelte is kunsthistorisch van aard. In zijn inleiding op dit deel beschrijft R.E.O. Ekkart de geschiedenis van de universitaire portretgalerij en schetst hij een beeld van de ontwikkeling van het geleerdenportret. Ekkart geeft blijk van een grote kunsthistorische kennis en bespreekt de karakteristieken van het geleerdenportret met aandacht voor bekende en minder bekende kunstenaars die dit genre beoefenden. De tweede inleiding in de catalogus is van de hand van W. Otterspeer die in zijn bijdrage de historische achtergronden schetst. Otterspeer zet op knappe wijze de geschiedenis van vier eeuwen universiteit en professoraat neer. Hij heeft het aangedurfd om die geschiedenis vanuit moderne vraagstellingen te benaderen, met als invalshoeken de universiteit als maatschappelijke instelling, de wetenschap als sociaal verschijnsel en het professoraat als beroep. Al met al zal deze catalogus er toe bijdragen dat wij met andere ogen naar onze Knappe Koppen in de Senaatskamer zullen gaan kijken. Een bijkomend effect is misschien dat het professorenportret nieuw leven wordt ingeblazen en dat er een herwaardering plaatsvindt. De laatste jaren zijn er in de Groningse Senaatskamer maar weinig portretten bijgekomen. Hoe anders was dat in de negentiende en aan het begin van onze eeuw toen bijna iedere hoogleraar zich liet afbeelden en zijn conterfeitsel aan de universiteit aanbood. Nu moet dat aanbod misschien ook niet te groot worden, want tenslotte is er in de Senaatszaal nog maar ruimte voor zes schilderijen. Maar laat niemand van de hooggeleerden zich weerhouden; de faculteitskamers hebben nog veel onbedekte wandruimte. (Franck R.H. Smit, conservator van het Universiteitsmuseum van de RUG)

R.E.O. Ekkart, W. Otterspeer, J. Schuller tot Peursum-Meijer, L.B.J. Teeuwisse, 'Knappe Koppen. Vier Eeuwen Nederlands Professorenportret'. Walburg Pers, Utrecht/Zutphen 1991. 112 pag., F 35,-.

Het toneelstuk, dat op 22 november in première ging, opent met de verlovingsscène in het huis van de koopman Pantalone. Zijn dochter Clarice heeft zojuist toestemming gekregen om te trouwen met Silvio, de man van haar hart. Haar officiële huwelijkskandidaat, de rijke Federigo uit Turijn, is kort tevoren gedood in een tweegevecht. Op het moment dat de taart wordt aangesneden, komt Trufaldino binnen en gooit met zijn mededeling dat Federigo nog leeft, roet in het eten. Hij is de spil waar alles om draait, de knecht van twee meesters. Zowel de satire op de inhalige Venetiaanse bourgeoisie als het morele dilemma van iemand die van honger vergaat, kunnen glashelder worden uitgewerkt. Chiel van Berkel geeft op energieke wijze vorm aan de Trufaldino, die over een paar prachtige tics beschikt. De scène waarin hij een korstje brood eet, zonder het door te slikken, is bewonderenswaardig mooi. Helaas legt Chiel van Berkel met zijn krachtige uitstraling de zwakte van het ensemble bloot. Er is slechts één actrice, Manon Nieuweboer in de rol van Smeraldina, die met een onvervalst Utrechts accent de komische toon weet te treffen. Zij groeit in de voorstelling zodanig uit, dat je op het eind met haar meevoelt als ze door haar aanstaande echtgenoot in de steek wordt gelaten. Op dat moment vergeet je even je irritatie over zoveel gooi- en smijtwerk, het platvloerse karakter en het overdadige effectbejag. Dan besef je wat het NNT van plan was met deze voorstelling, namelijk iets weer te geven van de existentie van de mens. Ik hoop dat dat bij de volgende produktie, 'het Verjaardagsfeest' van Pinter, wél lukt.

Te zien in de Stadsschouwburg op zaterdag 7 december en zondag 8 december, aanvang 20.15 uur.

Op dinsdag 10 december presenteert de Groningse bassist Gerard Ammerlaan in het Grand Theatre zijn project Noorderzon. Hoewel Ammerlaan als componist autodidakt is, legt hij zich vaak toch toe op projecten van grote omvang. Componeren zonder opleiding heeft zo zijn beperkingen op vaktechnisch gebied, maar ook zijn voordelen. ''Mensen met een opleiding denken vaak nogal rechtlijnig. Dat doe ik niet'', aldus Ammerlaan. Ook in het Noorderzon-project werkt hij met een grote groep: negen mensen in totaal. De aanwezigheid van drie slagwerkers geeft meteen al een aanwijzing omtrent de inhoud van dit project: percussiemuziek speelt een belangrijke rol. Een andere invloed is de zogeheten Third Stream-muziek, de combinatie van jazz en klassieke muziek. Ammerlaan hierover: ''Ik sta in mijn werk open voor heel verschillende muziekstijlen en ik ben dus niet meer zo met jazz bezig. Wel met improvisatie, dat blijft de essentie. Maar mijn stukken hebben geen jazzharmonieën of bebop-achtige thema's.'' Grand Theatre, 10 december, 20.30 uur. (Jerry Remkes)

Als je dit jaar nog niets van hem gehoord hebt, krijg je nog een kans: een programma met alleen maar werken van Mozart. Ter afsluiting van dit jaar, dat speciaal naar hem is genoemd, geeft het Groninger Mozart Ensemble een concert met het bekende Requiem en het pianoconcert in Es KV 482, gespeeld door de Groningse pianiste Ellen Dijkhuizen. Het Requiem was nog niet klaar toen Mozart stierf en het is gehuld in mysteriën. Een leerling van Mozart, Franz Xaver Süssmayr, maakte de compositie zo goed mogelijk af en probeerde daarbij de componeerstijl van Mozart te behouden. Het Groninger Mozart Ensemble brengt het werk in deze versie, met uitzondering van een vijftal delen die zij spelen in een instrumentatie van Joseph Eybler, een andere tijdgenoot van Mozart. Maar ook de geheimzinnige opdrachtgever van het Requiem, graaf Walsegg-Stuppach, bemoeide zich met het werk. Na het overlijden van Mozart deed hij alsof hij het stuk zelf geschreven had en gaf het onder zijn eigen naam uit. Zondagmiddag 8 december, aanvang 15.00 uur, in de grote zaal van de Oosterpoort. (Yvonne van den Berg)

Sprokkelhout deze week. Komende week pikt het Filmhuis aan de Poelestraat een paar graantjes mee van het Gay and Lesbian Filmfestival '91, dat in Amsterdam en Nijmegen op volle sterkte loopt. Ook de alternatieve theaters in de stad hebben een keus gemaakt uit het overvloedige aanbod. Van een ander groot festival, het 'International Documentary Festival Amsterdam' is bij de USVA het een en ander te zien, te beginnen op 11 december met Frederick Wiseman's film 'Aspen'. Een dag eerder bij de USVA draait de debuutfilm van Sokoerov, 'De eenzame stem van de mens'. Ik ken de film niet, maar gezien de rest van zijn werk moet het wel zeer de moeite waard zijn. (Frank Blaakmeer)

Drewes de Wit, de super-estheet. De expositie van recente schilderijen en sculpturen van De Wit (galerie Katuin, tot en met 5 januari) onderstreept deze uitspraak met twee dikke vette halen. De Wit (1944) is een virtuoos als het gaat om het opbouwen van verfijnde oppervlakte-structuren. De Groninger houdt van knutselen in de verf, van eindeloos poetsen, boenen en gladschuren. Bepalend voor zijn werken zijn bepaalde kleurstellingen en texturen en de contrasten daartussen: vlokkig doorschijnend roomwit, zwoel kolkend rood, pasteus zwart opgebracht in stijve veegjes en spiegelglad gepolijste blauwen en grijzen. De aanwezige vormen worden begrensd door messcherpe contouren die soms met het nodige effectbejag oplichten in de omringende verfmassa. Hun welvingen, die een kalligrafische oorsprong verraden, zijn suggestief maar onduidbaar. Wel hebben deze grillige vormen af en toe iets gekunstelds. Iets willekeurigs. De Wits werkstukken ogen eigenlijk altijd bijzonder smakelijk en uitgebalanceerd, en ze hebben onmiskenbare kwaliteiten en schoonheden. Alles, tot de lijsten toe, is tot in de puntjes verzorgd. Een kritiekpunt is tenslotte wel dat in dit werk het mooie en het verstilde soms het esthetisch verzadigingspunt bereiken en je heimelijk gaat snakken naar vlekken, druipers en ander ongedierte. (Gerard Lakke)

Maandag 9 december staat Tony Joe White in de Oosterpoort. Tony Joe White staat bekend om twee dingen. Ten eerste was hij vroeger de koning van de swamprock; ten tweede leverde hij een aantal composities voor de laatste Tina Turner-cd. Nu sluit het één het ander niet uit, maar het is wel een teken aan de wand. Op de nieuwe cd van White 'Closer to the truth' staat een dozijn bluesnummers, waaronder het voor Turner geschreven 'Steamy Windows'. Het hadden er ook dertien kunnen zijn. Het is jammer te moeten constateren dat ook White ten prooi is gevallen aan het Robert Cray-virus. Een beetje minder geliktheid zou de plaat in ieder geval doen uitstijgen boven het openhaard-niveau dat het nu heeft. Hopelijk gooit White live wat meer swamp in de strijd. Totaal ongelikt zijn de tienerhoertjes van Hole. Hun eerste langspeler 'Pretty on the inside' doet zwaar denken aan Sonic Youth, wat niet onlogisch is daar de produktie in handen was van Kim Gordon. Maar ja, imitatie verzekert geen succes, vooral niet zolang zangeressen moeite hebben met zingen en gitaristen vervallen in clichés. Live in de herkansing, aanstaande vrijdag in VERA. (Perry ten Hoor)

Na de Tweede Wereldoorlog nam Europa de Amerikaanse managementtechnieken over. Grofweg kan worden gesteld dat de meeste westerse bedrijven daarom een 'topdown' structuur kennen: de hoogste baas bepaalt wat er gedaan moet worden. In Japan gaat die besturing meer van onderaf, de managementtechnieken sluiten nauw aan bij de typische groepsgeest. Derveld daarover: ''Japanners zijn altijd één volk geweest, kenden een eigen schrift en woonden lange tijd geïsoleerd op een eilandengroep. Er heerst dan ook wat men noemt een Japanse geest, een soort fascistoïde wij-gevoel. Japanse bedrijven kennen daarom ook geen ideeënbus. Want een individu alleen komt nooit met een idee. Een idee onstaat altijd in een groep.'' Met die Japanse geest in het achterhoofd schetst Derveld een versimpelde kringloop in de economie. Het land kent geen stelsel van sociale zekerheid, wie op z'n oude dag dus nog wil eten zal een flinke spaarrekening moeten hebben. De overheid heeft een stevige greep op de spaarbanken en zodoende weer invoed op het economische leven. Het is volgens Derveld namelijk typisch Japans dat veel bedrijven hun investeringskapitaal direct van de banken lenen en niet via de aandelenmarkt aan hun geld komen. In die groeiende bedrijven werken dan nog meer Japanners zich collectief uit de naad en zetten hun geld op spaarrekeningen. Geen enkele buitenstaander kan volgens Derveld alle aspecten van Japan overzien, laat staan ze begrijpen. Het Japanse collectivisme staat haaks op het westerse individualisme en vlakt bijvoorbeeld de tegenstellingen tussen godsdiensten uit. ''Het is in Japan heel gewoon om te trouwen in het shinto-ritueel, om volgens de regels van het taoïsme begraven te worden en om ondertussen elk jaar kerstmis te vieren'', illustreert de docent. Om toch greep te krijgen op Japan doet hij voor zijn colleges een beroep op externe specialisten: dr. E.H. Bax van Bedrijfskunde geeft bijvoorbeeld college over het Japanse management en deskundigen uit Leiden en Amsterdam spreken over godsdienst, cultuur, technologie en politiek. ''Ik heb namelijk een hekel aan beunhazerij'', verklaart Derveld simpel. ''Zelf behandel ik het bankwezen en breng tijdens responscolleges alles terug tot hapklare brokken. Anders komen er alleen warhoofden op het tentamen.''

Na dat tentamen weten de studenten dat economie en cultuur in Japan dermate verstrengeld zijn, dat de Japanse manier van werken niet als blauwdruk kan dienen voor het Westen. Aan de andere kant krijgen steeds meer westerse bedrijven daar toch mee te maken omdat ze door Japanners worden opgekocht. ''Ik denk dat er steeds vaker 'clashes' zullen ontstaan tussen verschillende culturen op de werkvloer'', zegt Derveld en komt terecht bij zijn stokpaardje. ''Daarom moet Groningen eigenlijk een vak als intercultureel management hebben. Aanstaande managers weten dan hoe ze met cultuurverschillen kunnen omgaan, zodat er op een bevredigende manier kan worden samengewerkt.'' In plaats van intercultureel management kan ook een andere, minder edele weg worden bewandeld. Bij sommigen zit de frustratie over het economisch en cultureel imperialisme van Japan al zo hoog ''dat ze Japan weer een eigen leger gunnen'', aldus Derveld iets wat de Japanse grondwet, na de Tweede Wereldoorlog gedicteerd door de Amerikanen, niet toestaat. ''Japan wordt zo ten eerste flink op kosten gejaagd. Maar het valt bovendien minder zwaar om een Japan dat zichzelf kan verdedigen eens flink te bombarderen.''

Jarenlang waren vernuftige apparaten populair bij het doorlichten van de psyche. Zo kreeg Philips in de jaren twintig een, nog steeds gebruikt, laboratorium vol proefopstellingen om potentiële werkneemsters op onder meer vingervlugheid te testen. In die tijd raakte ook het meten van intelligentie, door een observerende psycholoog met wat handzamer testmateriaal, meer en meer in zwang. De intelligentietest krijgt op de tentoonstelling ruime aandacht. Dat men door de eeuwen heen al grote moeite heeft met het begrip intelligentie blijkt wel uit de 'definitie': ''intelligentie is wat een intelligentietest meet''. Doosjes met gekleurde blokjes, plaatjes en andere voorwerpen getuigen in stilte van de pogingen van de psychologen Binet, Terman en velen na hen om iemands ''mentale leeftijd'' zo goed mogelijk in kaart te brengen. Met trots presenteerde men de behaalde resultaten. We treffen uitgebreide overzichten en schema's aan met schaalverdelingen waarop het aantal ''zwakzinnigen'' (''slechts geschikt om onder voortdurend toezicht te helpen bij eenvoudige werkzaamheden'') is afgezet tegen het aantal uitermate pientere personen, schrander genoeg om ''geleerde'' te worden.

De kernvraag van de zogeheten projectietest, die in 1921 werd ontwikkeld door Rorschach, was: ''Wat ziet u in deze vlek?'' Halverwege de expositie hangt een stripverhaal waarin de geteste stiekem een enge wolf ziet in de vlek, doch beweert dat hij een prachtige vlinder waarneemt. Aan menig bezoeker dringt zich de vraag op waar een observerend psycholoog in zo'n geval blijft. Over de manier waarop testgegevens geïnterpreteerd worden, worden we echter amper iets wijzer. ''Met opzet niet'', stelt drs. Peter van Drunen van de Stichting Historische Materialen Psychologie, zelf psycholoog: ''Voor een tentoonstelling heb je materiaal nodig dat je kunt visualiseren. Interpretaties zijn uitdraaien of andere saaie papieren. Om die reden zijn er bijvoorbeeld ook geen vragenlijsttests. Daar zijn er een heleboel van, sommige hebben wel tweehonderdvijftig vragen, maar ze zijn niet om áán te zien.'' Een belangrijkere reden is bovendien dat projectietests als de Rorschachtest en een flink aantal andere tentoongestelde testsoorten nog in de roulatie zijn. Van Drunen: ''Op het moment dat wij gaan vertellen hoe ze uitgelegd worden, verliest zo'n test zijn bruikbaarheid.'' ''Hoe groter de antwoordvrijheid des te meer is interpreteren natte vingerwerk'', kan Van Drunen wel zeggen. Op één moment in de expositie blijkt dat heel goed: het plaatje van een achteromkijkend kaboutertje op een bospad. Iemand meende daar een kaboutertje in te zien dat van huis is weggelopen, staat op een bordje ernaast. Wat de psycholoog vervolgens weer overtuigde van de ongelukkige thuissituatie van zijn cliënt. De geïnteresseerde leek zal de wenkbrauwen omhoog trekken. De bezoekers van 'Op de proef gesteld' mogen ook zelf in actie komen. Zo snel mogelijk cijferreeksen ontdekken op een computerscherm, kleuren en tonen herkennen of vragen beantwoorden over sociaal gedrag en stemming, waarbij andere bezoekers overigens onbeschaamd over de schouder mee kunnen genieten. De samenstellers wilden aanvankelijk ook de, in Nederland allang afgeschreven, Szondi-test uit 1950 als demonstratiemateriaal gebruiken. Foto's van mensen met paranoïde neigingen en andere psychiatrische afwijkingen waaruit de geteste de twee meest en de twee minst aantrekkelijke diende te kiezen. Bij het vragen van toestemming aan de Zwitserse uitgever kwam er echter een brief op poten terug: ''Der Szondi-Test ist kein historisches Verfahren, er werd regelmässig eingesetzt.'' In honderd jaar tijd is er op testgebied het nodige verbeterd. Grafologie bijvoorbeeld, het interpreteren van handschriften (met beweringen in de trant van: ''Je hebt een hekel aan jezelf als je door je handtekening een streep haalt'') heeft haast overal afgedaan. ''Psychologiestudenten leren al in het tweede college dat dat een schoolvoorbeeld is van onwetenschappelijk'', weet Van Drunen. In de jaren zestig waaide er een drietal regels uit Amerika over. Tests moeten betrouwbaar zijn: als je ze twee keer achter elkaar op één persoon toepast, moeten ze ongeveer hetzelfde aantonen. Tests moeten valide zijn: ze moeten meten wat ze zeggen te meten, dus geen schoolkennis in plaats van intelligentie. En er moeten standaarden zijn om resultaten te kunnen vergelijken.

Ondanks de verbeteringen zullen psychologische tests altijd enigszins discutabel blijven. Dat ze neerkomen op ''geestelijke inbraak'' is een kritiek die nog steeds te beluisteren valt. Vooral in die gevallen waarin niet de geteste om de test vraagt, maar bijvoorbeeld een eventuele toekomstige werkgever. De samenstellers van 'Op de proef gesteld' hebben de kritische noten gelukkig niet weggelaten. Maar als je het Peter van Drunen op de man af vraagt, dan valt hij de psychologische test niet af: ''Het is vaak de enige manier waardoor we bepaalde dingen op het spoor kunnen komen.'' ''Het is goed te zeggen wat er, nog steeds, aan tests mankeert'', vindt Van Drunen. ''Al vind ik dat je ook moet kijken naar hoe zo'n test zich verhoudt tot alledaagse manieren van beoordelen. Dan zijn ze in ieder geval minder subjectief. Ik persoonlijk word dan ook liever door een test beoordeeld, dan door een personeelschef.''

'Op de proef gesteld' is tot 26 januari a.s. te zien in het Groningse Universiteitsmuseum, Zwanestraat33. De opdracht van dit stukje luidt: zoek de verschillen. ''De commissie is van mening dat voor iedere studierichting geldt dat de student een gedegen scholing in een basisdiscipline danwel in een interdisciplinaire kennisgebied moet worden geboden, dit betekent echter niet dat (voor alle faculteiten) het uitgangspunt is: een basisdoctoraal van twee jaar gevolgd door een tweejarige specialisatie.'' ''De commissie is van mening dat voor iedere studierichting geldt dat de student een gedegen scholing in een basisdiscipline danwel in een interdisciplinaire kennisgebied moet worden geboden, dit betekent echter niet dat (voor alle faculteiten) dit uitgangspunt in alle gevallen moet leiden tot een propaedeuse en een basisdoctoraal van twee jaar gevolgd door een tweejarige specialisatie.'' Het eerste citaat komt geheel voor rekening van de Commissie voor Onderwijs en Wetenschappen van de Universiteitsraad. De tweede uitspraak heeft een breder draagvlak; niet alleen de voltallige U-raad stemt er mee in, ook het College van Bestuur kan er mee leven. Dat laatste is een 'wezenlijk' verschil, want rector magnificus Kuipers liet tijdens de U-raadsvergadering van vorige donderdag weten dat het College de eerste uitspraak afwees. Daarmee zou namelijk niets overblijven van het idee om de onderwijsprogramma's in twee blokken van twee jaar te verdelen. Dat idee stond in de nota 'Het onderwijsbeleid van de RUG'. Raadsvoorzitter Joosten toverde een ''modaliteit'' uit de hoge hoed en bracht daarmee College en U-raad schijnbaar op één lijn. Trek het u niet aan, als u de verschillen niet zo scherp ziet. U bevindt zich in goed gezelschap. ''Er is nu een zodanige mist opgetrokken, dat iedere band met de realiteit in de faculteiten en de vakgroepen verloren is gegaan, en daarom kunnen wij instemmen met de formuleringen van de voorzitter'', verklaarde Hinne Riddersma, de fractievoorzitter van het wetenschappelijk personeel, dat de bemoeienis van het centraal niveau met het onderwijs tot een minimum wenst te beperken. ''Heel slecht wat hier gebeurt, geen enkele visie. Dit betekent doormodderen zoals het nu gaat, maar dan deftig verwoord'', zo verbeet een beleidsambtenaar. ''We hoeven dus nooit meer met een nota over onderwijs in de U-raad te komen'', zo luidde zijn interpretatie van het 'verschil' na afloop van het debat. Meer dan dertig mensen die twee uur vergaderen, dat zat ook tussen de aangehaalde citaten om nog maar te zwijgen over het veelvoud van vergaderuren dat daaraan vooraf ging. Maar er is beleid gemaakt, of was het nou mist?

Er zijn wel materialen die aan deze eisen voldoen. Of beter, er zijn wel moleculen die aan sommige eisen voldoen. Een van de grote problemen voor het holografisch geheugen is het aaneensmeden van die moleculen tot voldoende grote, zuivere materialen, en al helemaal, het maken van blokken met een groot aantal gescheiden geheugeneenheden. En op dit punt komt het werk van de groep van Hadziioannou in beeld. Polymeerchemici zijn namelijk altijd al de knutselaars onder de natuurwetenschappers geweest. U wilde een materiaal met specifieke eigenschappen hebben? De polymeerchemici maken het voor u. Hadziioannou: ''Eigenlijk kijken we voortdurend af bij Moeder Natuur. Eén van de optisch actieve polymeren is bijvoorbeeld geïnspireerd op het caroteen in het menselijk oog.'' Voor het aaneensmeden van de optisch actieve componenten tot een mooi geheugenblok gebruiken de polymeerchemici een oude truc: ze hangen aan zo'n component een grote, inactieve keten die ervoor zorgt dat de moleculen zich maar op één manier in het te vormen materiaal kunnen groeperen. ''Zo kunnen we de gewenste structuur in feite uitzoeken. Een lagen-structuur bijvoorbeeld voor de scheiding van de geheugeneenheden'', aldus Hadziioannou. Bij de volgende stap in het Gronings onderzoek komt de eerder genoemde hokus-pokus om de hoek kijken: het op atomair niveau bekijken en manipuleren van materialen. Hadziioannou heeft namelijk bij zijn overstap van IBM naar de RUG zijn oude onderzoeksopstelling als een soort bruidsschat meegekregen. Met deze zogenaamde Atomic Force Microscope (AFM) tasten de Groningse polymeerchemici hun optische geheugenblokken af. ''Het uiteindelijke doel van dit werk is niet alleen het bestuderen van de materialen maar ook het manipuleren. Proberen op atomair niveau correcties aan te brengen of extra verbindingen te leggen'', aldus Hadziioannou die vervolgens wat wegdroomt over de mogelijkheid om met deze techniek DNA-structuren te manipuleren. ''Als je nagaat hoe bot de huidige methode is: men hakt de ketens doormidden en plakt er andere stukken aan. Dan is het toch veel subtieler om met een AFM precies het bewuste stukje te vervangen.'' Even later staat de hoogleraar weer met beide benen op de grond als hij moet erkennen dat de 'naald' van de AFM nog veel te bot is voor dit subtiele werk. Maar Hadziioannou is er de man niet naar om zich door dit soort beperkingen het enthousiasme te laten ontnemen. ''Als je het over toepassingen hebt, bevindt ons werk zich nog in een embryonale fase. Elk deelgebied kan op ieder moment tot uitbarsting komen. Ik weet zelf ook wel dat het allemaal ongelofelijk overkomt en op tovenarij lijkt. Maar moet ik dan met mijn onderzoek over de bekende en platgetreden paden gaan lopen? Op die wegen wordt zelden iets nieuws ontdekt.'' Welgeteld 38 keer waren ze met de gehuurde bakfiets op en neer geweest. In het oude huis aan de Mussengang hadden Berendina Bergsma en Aernout van Wassenaer de dozen en meubels klaargezet en helpen inladen. In het nieuwe huis waren Annie Stortemelk en Yvette de Bruyne de uitlaadploeg, daarbij geholpen door hun nieuwe huisgenoot Stanley Druiprek. Hedwig Verschuur en Fredje hadden om beurten gereden: de Mussengang uit, via het Schuitendiep en het Kattendiep, over de Rademarkt naar de Zuidersingel, en vice versa. Voor de laatste rit hadden ze zich met z'n allen nog één keer verzameld in de keuken van Mussengang 9, waar de koelkast en zes stoelen het enig overgebleven huisraad vormden. Buiten viel de schemering al in en in huis was het donker. In de keuken verspreidde het laatste peertje een gelig licht. Tot ieders verrassing had Aernout een paar flessen prikwijn en een grote baal chips tevoorschijn getoverd, in een poging de dag nog een feestelijk tintje te geven. ''Daar zitten we dan'', zei Yvette. ''Raar hoor, zo'n leeg huis.'' Ze plopte de kurk van een fles. ''Iedereen een glaasje?'' ''Gek'', sprak Annie toonloos. ''Het is net of het oude huis al dood is. Ik herken het niet meer. Net alsof je afscheid neemt van een dierbaar familielid dat overleden is.'' Ze slikte. Aernout legde een hand op haar knie. ''Kom op meisje'', zei hij schor. ''We gaan gewoon door straks, net zoals het hier altijd was.'' ''Toch begrijp ik wat Annie bedoelt.'' Yvette stak een sigaret op. ''Als ik denk aan wat ik hier allemaal heb meegemaakt... met Mathilde en met Eduard, met Waldo en Magdaleen...'' Ze inhaleerde diep. ''Dan zal ik de Mussengang nooit vergeten.'' ''Niet zo sentimenteel jullie allemaal.'' Fredje stond op. ''Ik kan wel merken dat jullie nooit door de ME op straat zijn gegooid. Volgende week vind je van dit huis geen spoor meer terug en over een jaar staan hier rijtjeswoningen. De Mussengang is echt niet meer dan een ademtocht op de eeuwigheid.'' Hij ging weer zitten. Dat had hij toch maar weer mooi gezegd. ''Jij hebt makkelijk praten'', zei Yvette. ''Ik heb hier vijf jaar gezeten, ja?! En Berendina nog veel langer. Wat vind jij er eigenlijk van, Berend?'' Berendina zei niets. Ze keek naar schoenen en beet op haar onderlip. In haar wang bewoog een spiertje. ''Misschien kunnen we ons nieuwe huis een naam geven'', probeerde Aernout de stemming wat op te vrolijken. ''Huize Mussengang. Dat spijkeren we op de voorkant.'' Niemand reageerde. ''Laten we dan maar gaan'', zei Yvette. ''Hebben we echt alles?'' ''Ik heb alle kamers gecontroleerd'', zei Fredje. ''Helemaal leeg. Yvette en Annie, als jullie de stoelen pakken en Hedwig de wijn, dan slepen Aernout en ik de koelkast naar buiten. Dan hoeft Berendina alleen het licht uit te doen.'' Terwijl haar huisgenoten in beweging kwamen, bleef Berendina zitten. Voor haar was het een dubbel afscheid. Over twee weken kon ze in een kamer in Amsterdam. Het was nauwelijks de moeite om haar dozen uit te pakken aan de Zuidersingel. Tien jaar had ze in de Mussengang gewoond, veruit het langst van allemaal. Ze keek de keuken rond, die in ontruimde staat een troosteloze indruk maakte. De keuken, toneel van ontelbare gezamenlijke maaltijden en afwasdiensten. Van honderden ruzies en verzoeningen. Van het wekelijkse cryptogram op zaterdag. Het was voorgoed voorbij. Buiten op straat klonk gelach. ''Hé Berendina, kom je nou?'' hoorde ze Fredje roepen. ''En vergeet je niet het licht uit te doen?'' Als verdoofd stond ze op. Werktuigelijk liep ze naar de deur en stak haar hand uit naar het lichtknopje. Plotseling hield ze het niet meer. Van onderuit haar maag voelde ze het verdriet in golven naar boven komen. Ze begon zachtjes te snikken. Het telefoontje maandag in alle vroegte, om half twee zo'n beetje, betekent een ruwe onderbreking van iets heel belangrijks: het maken van een sinterklaasgedicht. Maar ja, de ontruiming van de kraakpanden naast het Alfagebouw staat voor de deur. In concreto: er bevinden zich in en om de Grote Kruisstraat zo'n honderd ME'ers. Een taxi dus maar. De straat is al afgesloten, maar het onderkomen van de psychologen is nog te bereiken via het sociologiepand aan de Grote Rozenstraat. Het is slechts een kort sluiptochtje door de in mist gehulde tuin. Daar sluipt ook psycholoog Hans van de Sande rond. Met een slaperig hoofd klimt hij over een hek op zoek naar een deur die open is. Vlakbij posten ME'ers met bloeddorstige honden. We blijven gespaard.

Binnen is het een bedrijvigheid van jewelste. Een legertje opgetrommelde PPSW'ers werkt keihard aan het omtoveren van het gebouw tot de beste opvangpost die de mobiele eenheid zich kan wensen. De beheerder van Psychologie, Jan Stalman hij is met hondertwintig per uur uit Drouwenermond komen racen voert het stel aan. Op een schoolbord wordt gekrijt waar de wc's zijn en er wordt koffie gezet met een apparaat voor maximaal twaalf kopjes. Tegen half drie valt het besluit: we halen Willem, het hoofd van de kantine, uit zijn bed in Zuidhorn. Als Willem verschijnt, met een blik van 'Laat mij het maar opknappen', vloeit de koffie overvloediger. De broodjes (er waren er extra ingeslagen omdat men de ontruiming eerdaags verwachtte) gaan uit de vriezer en zijn een kleine drie uur later gereed voor consumptie. Eigenlijk lijkt het allemaal wel wat op 5 december. Er zijn banketstaven, en er is gevuld speculaas en dampende chocolademelk. De ene na de andere verkleumde ME'ers zwenkt door de draaideur naar binnen om van al dat lekkers te genieten. Over de inderhaast uitgerolde stukken vloerbedekking banjeren hun bemodderde kistjes richting kantine. Waar het zalig handen warmen is, in deze barre, koude nacht.

Natuurlijk is er angst en bezorgdheid. Om de repro in de tuin en om de bieb vooral. Er zijn de afgelopen dagen wel vijftien brandblussers het pand ingesmokkeld, maar toch. ''Straks gaan ze nog klootzakken'', vreest Jan Stalman. Voortdurend blijven alle ogen gericht op het dak van de kraakpanden. De schoorsteen is 'op scherp' gesteld. Geen schimmel en geen zwarte Pieten eromheen, maar een kraker in een eenzame strijd met een spuitwagen. Zo'n honderd ME'ers wachten beneden met kloppend hart. Een van verbetert een collega uit Emmen. Hij wijst naar het Alfagebouw: ''Wat daar gegeven wordt heet geen les, maar college!'' Anderen onthullen dat ze snakken naar een slaapmutsje en naar het moment dat ze weer bij vrouw en kinders zijn. Verderop leggen ze een kaartje op de stoep.

Het is waarachtig een nacht vol verrassingen: eerst al de ontdekking van geheimzinnige gaten in de hekken, rondom het Alfagebouw. Tussendoor nog een loos brandalarm uit het Academiegebouw. En dan de ontdekking van net dat ene raam op de bovenste verdieping. De allerlaatste uurtjes van de belendende panden zijn daar prachtig te volgen. Terwijl in het draaiboek van de ME-coördinator nog wel stond dat er op die plek een blinde muur was. Als tegen zes uur burgemeester Ouwerkerk een kijkje komt nemen, troont Max Doeglas, directeur Beheer bij PPSW, hem trots mee om hem van het panorama te laten genieten. Alsof de burgervader de goedheiligman zelve is. Maar de grootste en de mooiste verrassing komt 's ochtends als de krakers naar buiten komen. De krakers waarvan de buurvrouw, die midden in de nacht de met verf besmeurde kleren van haar man in de wasmachine stopt, nooit last heeft gehad. De krakers waar ze bij de sociale faculteit beste maatjes mee waren. Die ooit keurig afstand deden van een paar tickets voor Amerika, die in plaats van bij PPSW tussen het oud papier in hun gang belandden. Die krakers worden niet in de zak gestopt!

Ellis Ellenbroek

Erik van Ommen scheurt zich los van zijn stekkie en gaat mij voor naar het Jaap Deens Gat. Het is een brede slenk met zompige oevers. In het scherpe tegenlicht zijn de kleuren verdwenen. Watervogels drijven als zwarte snippers op zilverwit water. ''Kijk, je ziet bijna niks zo'', zegt Van Ommen. ''Tegenlicht is saai. Laten we naar de andere kant gaan. Daar zijn ganzen.'' ''Toen ik zes was wilde ik dierenvanger worden in Afrika'', vertelt hij onderweg naar de Friese kant van het Lauwersmeer. ''Ik tekende leeuwen, giraffen en vooral okapi's. Toen ik tien was begon ik vogels te kijken en pas toen ik van Minerva af kwam ben ik ze 'serieus' gaan tekenen.'' Van Ommen studeerde in 1983 af aan de Academie Minerva in Groningen. De richting die hij deed was vrij schilderen en grafiek. ''Ik had niet de indruk dat het op Minerva echt werd geaccepteerd als ik vogels tekende. Het is voor docenten ook ongrijpbaar. Vogels zijn moeilijker om te tekenen dan mensen. Mensen zitten stil, maar kijk eens naar deze ganzen.'' Hij wijst naar een weiland waarin een paar honderd brandganzen grazen. ''Ze sjouwen rond, vliegen op, ze zijn geen ogenblik rustig.'' De kracht van Van Ommen is dat hij in staat is, net als de tekenaars die indertijd de Amerikaanse burgeroorlog of de Krimoorlog voor de kranten versloegen, ter plekke tekeningen te maken op een snelle en trefzekere manier. Zijn standaarduitrusting bestaat uit een schetsboek, teken- en schildermateriaal, een stoeltje en een telescoop op een statief. ''De eerste schets van zo'n brandgans staat er binnen vijf seconden. Als je begint maak je een vel vol van die snelle schetsen om een beetje te onderzoeken hoe zo'n beest in elkaar zit. Als je dat doorhebt, dan ga je meer aandacht aan zo'n schets besteden om het dan uiteindelijk, ter plekke, uit te werken in waterverf.'' Aan de rand van het weiland blijven we staan. Van Ommen monstert de ganzen, een zwak gegak wordt op de koude wind aangedragen. ''Iedere vogel heeft een ander karakter'', licht de tekenaar toe. ''Daar zie je een beest dat heel hanig rondloopt en iedereen van zich af pikt. Dan zijn er ook altijd een paar onderkruipers die op hun falie krijgen en natuurlijk de meelopers. Kijk maar eens goed.'' Maar daar lijkt de troep niet van gediend. Met veel misbaar gaan ze op de wieken. Hier en daar dwarrelt nog een veertje. Het weiland blijft leeg achter. Het lijkt er op dat Van Ommen het 'Daktari ideaal' van zijn jeugd dieren vangen in Afrika heeft omgezet in het vangen van vogels op papier. Maar dat is voor hem niet het enige. Naast het voyeuristische genoegen van het vogels kijken (''je kunt ze lekker ongegeneerd bespieden door een telescoop'') is er ook een maatschappelijk effect dat de tekenaar met zijn werk wil bereiken. ''Ik wil laten zien wat vogels allemaal te verduren hebben en hoe de mens het ze zo onaangenaam mogelijk maakt.''

Met dat doel voor ogen maakte hij een reis van Gibraltar naar Helgoland, de route die een gewone boerenzwaluw op trek volgt over het vasteland van Europa. ''Toen ik hier twee jaar geleden zat te tekenen zag ik al die trekvogels langskomen, op weg naar het noorden. Ik dacht toen: waar komen die beesten vandaan. Daar kan je dus maar op één manier achter komen, namelijk zelf die reis maken. Als je zo'n tocht maakt zie je wat er onderweg allemaal met zo'n trekvogel gebeurt. Kijk, zo'n beestje is maar een paar gram en die moet dan de Pyreneeën over. Ga daar maar eens tekenen in de sneeuw, dan voel je hoe zwaar die beesten het hebben. Ze kunnen door weersomstandigheden verhongeren, ze kunnen worden neergeschoten, gevangen. Vervolgens komen ze dan in gebieden die zijn drooggelegd, zodat er geen voedsel te vinden is. Met het boek dat volgend jaar van deze reis uitkomt willen we, mijn vriendin die de teksten schrijft en ik, laten zien wat de mens aanricht en hoe dat ingrijpt in het leven van zo'n vogel. Daarvoor moet je je voorstellen hoe het is om een zwaluw te zijn. Het mooiste zou natuurlijk zijn als je zelf een zwaluw zou kunnen worden, maar dat gaat helaas niet.''

Met veel plezier vertelt hij dat hij door een Amerikaanse uitgever is gestrikt voor een prachtig project. Twee jaar geleden exposeerde hij op een overzichtstentoonstelling van vogeltekenaars in Amerika. ''Dat was in het Leigh Yawkey Woodson Art Museum in Wausau, Wisconsin. Ik werd aan het eind van die tentoonstelling op mijn schouder getikt door een uitgever uit Florida die mijn werk wilde uitgeven. Maar ik moest direct de volgende dag terug naar huis, dus van een nader gesprek kwam niet veel terecht. Ik was nog maar drie dagen thuis of ik kreeg post van diezelfde uitgever: een retourticket naar Florida en een uitnodiging om direct te komen en een contract te tekenen. Dus diezelfde week was ik weer in Amerika. Op het vliegveld stond een chauffeur op me te wachten, met zo'n bordje in zijn hand met mijn naam er op. Ik werd in een hotel gezet en de volgende dag afgehaald en naar de uitgeverij gebracht. Daar vroegen ze me of ik de komende drie jaar een reis wilde maken van de grens van Mexico naar het noorden van Alaska. Onderweg zou ik alle nationale parken aandoen. Van de reis maak ik een reisverslag in aquarellen. Alle kosten voor verblijf en vervoer worden vergoed. Twee eisen stellen ze wel: in het boek dat van die reis gemaakt wordt moeten een beer en een Amerikaanse adelaar voorkomen. Voor de rest mag ik maken wat ik wil. Komend voorjaar begint de eerste etappe, een reis van twee maanden. We beginnen in Arizona en we gaan via de Grand Canyon naar de Californische kust.''

De wind is verder aangewakkerd en kleumerig kijkt de tekenaar om zich heen. Als om de excursie af te sluiten laat hij nog een keer zien hoe mooi de wereld is. ''Kijk naar dat water'', zegt hij, ''hier links is het bijna wit, daar is het geel, daar wordt het blauw en daar is het bijna zwart.'' Hij wijst, met de zon schuin achter, naar de sluizen van Lauwersoog. Het water is zwart als inkt, en helder wit staan de sluizen en draaien daarachter de zes windmolens tegen een samentrekkende lucht. ''Dat is toch drama van het zuiverste water'', zegt Van Ommen terwijl hij probeert zijn handen warm te wrijven. Dan wendt hij zijn ogen af en begint te lachen. ''Hier werken is kou lijden en afzien. Dus mooi.''

Vroeger gingen veel mensen aan het begin van hun leven dood, thans pas aan het eind. De laatste levensperiode van de (veelal oudere) mens brengt inderdaad hoge kosten met zich mee. Maar dit geld wordt niet uitgegeven aan dure machines die de tachtigjarigen nog enkele weken in leven houden. Als wij geen levensrekkende behandelingen meer zouden toepassen bij patiënten van tachtig jaar en ouder, zou dat zo'n 150 miljoen besparen (een tientje per ingezetene). De laatste levensfase 'is zo duur' omdat onze afhankelijk geworden medemens een beroep doet op de 'alledaagse zorg', verleend door mensen die zich daarvoor terecht laten betalen (terwijl dat vroeger vanuit de mantelzorg gebeurde). In de oude Eskimo-culturen zonderden de zieke en afhankelijk geworden bejaarden zich af om te sterven. Dat was noodzakelijk om de rest te kunnen laten overleven. Ons geweeklaag over de verzorgingslast die de ouderen de samenleving oplegt heeft een andere basis: wij hebben het te druk met consumeren, niets doen en tv kijken. Laten wij de schuld niet leggen bij de dure technologie maar bij ons onvermogen de samenleving op adequate wijze in te richten.

Dr. T. Tijmstra is als hoofddocent medische sociologie verbonden aan de RUG.

VR.13 DECEMBER Robert Berger brengt eigen Engelstalig repertoire, van rock tot luisterlied. Kroeg van Klaas, Oosterweg 26. Aanvang 23.00 uur.Latin Night Tropisch gezellig in De Troubadour, Peperstraat 19. Aanvang 23.00 uur.

ZA.14 DECEMBER Jazz Leerorkest, presentatie o.l.v. Gerard Ammerlaan. Café Overstag, Gedempt Zuiderdiep 139. Aanvang 22.00 uur.'Tha Abs' en 'Klinkhamer'. Ska-punk-hoempapa muziek. Simplon, Boterdiep 71. Aanvang 21.00 uur.

ZO.15 DECEMBER De Trevira's. Trees en Elvira, de tweestemmige twee-eiige tweeling en hun broer Geurt spelen liedjes uit de jaren '50 en '60. Café de Unie, Gelkingestraat 5. Aanvang 16.00 uur.

MA.16 DECEMBER Groep 846 speelt 'Het verjaardagsfeest'. Universiteits-theater, Oude Kijk in 't Jatstraat 26. Aanvang 20.30 uur.

DI.17 DECEMBER Pieter Wispelwey en Paul Komen op cello en piano, spe-len werken van Beethoven, Prokofieff en Franck. Kleine zaal De Oosterpoort, aanvang 20.15 uur.Foolish Wives Regie Erich von Stroheim, Verenigde Staten 1921. Een van de meesterwerken van Von Stroheim over een Russische 'graaf' die met zijn twee nichten in een kast van een huis aan de Rivièra woont. Met live pianobegeleiding van Frank Mol. RKZ-bios. Aanvang 21.00 uur.

WO.18 DECEMBER Nederlands Dans Theater en het Mondriaan String Quartet brengen choreografieën van Amanda Miller en Hans van Manen. Stadsschouwburg, aanvang 20.15 uur.

DO.19 DECEMBER Kleinkunst Concours. Arno van der Heijden, Corien van Opstal en Wee & eM (kanshebbers op de Wim Sonneveldprijs 1992) geven een try-out van hun programma's. USVA-theater, Oude Boteringestraat 49. Aanvang 20.30 uur.Mira. Het Groninger Studenten Orkest Mira speelt werken van Borodin, R. Strauss en Dvoràk. Grote zaal De Oosterpoort. Aanvang 20.15 uur.

Tot nog toe werkte je voor de afdeling Visueel. Kun je aan de hand van voorbeelden uit deze afdeling schetsen hoe de rol van de USVA verandert? Van Gorkum: ''Er is vooral vanuit de vakgroep geschiedenis steeds meer belangstelling voor de rol van audio-visuele middelen, zowel theoretisch als praktisch. Op theoretisch vlak gaat het dan vooral om de analyse van filmmateriaal, waarbij kennis van de semiotiek bijvoorbeeld een belangrijke rol speelt. Maar de rol van de USVA ligt verder vooral op het praktische vlak. Wie eenmaal geprobeerd heeft zelf een filmpje in elkaar te zetten, krijgt een veel betere kijk op het filmmateriaal dat als bron gebruikt wordt voor wetenschappelijk onderzoek. ''Naast de groei van het cursus-pakket ligt de verandering, wat de afdeling Visueel betreft, op het terrein van de programmering. Wie een groter publiek wil bereiken moet behalve aan esthetische aspecten aandacht besteden aan management. ''Door aan te sluiten bij de vraag die binnen verschillende geledingen van de universiteit leeft naar de vertoning van films rond een bepaald inhoudelijk thema zijn we erin geslaagd het bezoekersaantal vorig jaar bijna te verdubbelen. De contacten met de universiteit zorgen tot volgend voorjaar voor een volle USVA-bios agenda: geschiedenis, de slavisten, Studium Generale, en ook de Gereformeerde Studenten Vereniging hebben plannen voor een filmprogramma in het USVA kader.''

De TBS-maatregel is uiterst zwaar, vinden Drost en Winkels. Vooral omdat de patiënten een volstrekt afhankelijke positie hebben en bijna volledig machteloos zijn. Drost spreekt van een kwadratische afhankelijkheid: iemand is afhankelijk van het oordeel van de beoordelaars over hoe lang hij afhankelijk van hen moet blijven. ''Soms lijkt het alsof de behandelaars zelf niet beseffen hoe zwaar het regime is. Toen we er pas werkten, zagen we op de monitors bijvoorbeeld hoe een jongen in zijn isoleercel liep te ijsberen. Je hart draait je om in het lijf, als je hem de volgende dag, de volgende week en de volgende maand daar nog steeds ziet zitten. Maar iedereen lijkt er aan te wennen. Ook de jongens zelf praten er heel gewoon over. Mensen denken dat het om zwaar gestoorde mensen gaat die niet aanspreekbaar zijn. Maar dat klopt niet. Ze kunnen als alle andere mensen redelijk, aardig en sociaal zijn en hebben het recht gehoord te worden. Het is schokkend dat iemand bijvoorbeeld nauwelijks contact mag hebben met zijn moeder, omdat dit bezoek niet in het behandelingsplan past. Of om te ervaren hoe over iemand gepraat wordt waar hij bij is. Een jongen vroeg mij na een bespreking waar hij bij zat, hoe ik het gevonden had: werd hij niet behandeld als een stuk vee? Omdat de afspraak was dat wij niets achter zouden houden, liet ik merken dat ik geschokt was.'' Winkels onderzocht onder andere de gronden waarop een isolatie werd toegepast. In de meeste gevallen ging het om terbeschikkinggestelden die zich agressief of onberekenbaar gedroegen. Iemand die in de categorie 'dreigers' viel was Bob, die ooit in overspannen toestand dakpannen naar een politie-auto gooide. Iedereen was het er over eens dat hij eigenlijk niet in een TBS-inrichting thuishoorde. Bob bracht in de onderzoeksperiode vijf maanden door in de isoleercel. Ook al constateerde het personeel op een gegeven moment dat hij achteruit ging en gaf Bob zelf aan dat het niet te lang meer moest duren, toch zou de isolatie dan nog twee maanden duren. Winkels: ''Hij is een voorbeeld van iemand die alleen maar gekker is geworden van de Van Mesdag en zeker van de isoleermaatregel. Hoewel de geneesheer-directeur vond dat hij zo snel mogelijk uit de isoleercel moest, is het de afdeling die daarover beslist. Een aantal personeelsleden was bang voor hem en vond hem onberekenbaar. De opvattingen van de afdelingen worden echter nauwelijks getoetst. Bob kreeg dwangmedicatie en gaf zelf later toe die medicatie nodig te hebben, omdat hij anders de isoleercel niet aankon. Ik ben niet tegen dwangmedicatie op zich. Medicatie kan nodig zijn wanneer de veiligheid van personen zeer ernstig gevaar loopt. In dit geval was er wel sprake van een onacceptabele dwang omdat de medicatie het gevolg was van een andere dwangmaatregel.'' Drost vult aan: ''En neem Philip, de jongen die later zelfmoord zou plegen. Hij weigerde pertinent medicatie, maar hij werd onder dwang geïnjecteerd. Ik vind dat iemand, zolang hij nog niet alle realiteitszin verloren heeft, in principe zelf moet kiezen. Ook als hij dan kiest voor een andere maatregel die eigenlijk niet in zijn bestwil is. De inrichting moet maar zien dat ze hem overtuigt.''

Winkels concludeert in haar proefschrift dat in de nieuwe wetgeving die naar verwachting in 1993 van kracht wordt, vastgelegd moet worden onder welke voorwaarden dwangmaatregelen toelaatbaar zijn. Ook zou geregeld moeten worden hoe terbeschikkinggestelden zich kunnen verweren tegen toepassing van deze maatregelen. Ze moeten inzage in hun dossier kunnen krijgen en er moet binnen elke TBS-inrichting een vertrouwenspersoon worden aangesteld. Winkels vindt zelf dat uitsluitend gevaar voor de veiligheid van personen dwang rechtvaardigt. ''Ik kan me voorstellen dat als de terbeschikkinggestelden meer verweermogelijkheden krijgen, er een betere verstandhouding met de behandelaars mogelijk is. Dit kan de behandeling alleen maar ten goede komen. Ik heb meegemaakt dat een verzoek van iemand om een gesprek met een vertrouwensarts, op een bevoogdende, haast arrogante weigering stuitte. Dan werk je haatgevoelens in de hand.'' De afhankelijkheid van de terbeschikkinggestelden van hun behandelaars speelt ook in hoge mate bij de beslissing of de TBS verlengd of beëindigd moet worden. Voor het publiek ligt deze kwestie gevoelig. Drost beseft dat zij een impopulair standpunt verkondigt, als zij concludeert dat de rechter uiterst zorgvuldig is als hij tegen het advies van de inrichting in gaat. De zaak van voormalig terbeschikkinggestelde S. die een moord op drie kinderen bekende, heeft onlangs grote opschudding veroorzaakt. De commotie ontstond niet in de laatste plaats omdat S. in 1987 door de rechter is vrijgelaten, tegen het advies van de kliniek in. Ook al doet de publiciteit rond S. anders vermoeden, het aantal keren dat de rechter een TBS beëindigt terwijl de inrichting verlenging adviseert (de zogenaamde 'contraire beëindiging'), is volgens Drost laag te noemen. De rechter gaat maar zelden tegen het advies van de inrichting in. Het aantal onopgevolgde adviezen schommelt al jarenlang rond de 16 procent. Daarvan zijn in de meeste gevallen de inrichting en de rechter het niet zozeer met elkaar oneens over de verwachte risico's, maar is de inrichting voorzichtiger dan de rechter. Volgens Drost is het van belang dat de rechter de voorspelling van de behandelaars kritisch onderzoekt. Hij moet wegen of de kans op nieuwe delicten nog steeds voldoende groot is om voortzetting van de TBS te rechtvaardigen. De rechter moet immers twee belangen tegen elkaar afwegen: die van de maatschappij én die van de terbeschikkinggestelde.

Drost heeft op basis van een landelijke steekproef van ruim honderd verlengingsaanvragen, kunnen concluderen dat contraire beëindigingen op een zorgvuldig beoordelings- en afwegingsproces berusten. Die conclusie wordt nog eens bevestigd door het feit dat ernstige herhaling van misdrijf (recidive) na contraire beëindiging nauwelijks vaker voorkomt dan na een beëindiging waarover iedereen het eens is. Het percentage ligt in beide gevallen onder de tien. Tijdens een televisie-uitzending van Brandpunt over de TBS werd gesuggereerd dat 50 procent van de terbeschikkinggestelden weer in de fout gaat. Drost maakt zich daar nog boos over. ''Ja, als je alle kleinigheden meetelt. De onderzoeker van het ministerie die de recidive heeft onderzocht, heeft zogenaamde ernstige delicten meegerekend. Dan kom je uit op een recidive van 18 procent. Maar voor eenderde deel van die gevallen is een straf opgelegd van minder dan zes maanden. In míjn berekening ga ik uit van daden waarvoor minimaal één jaar gevangenisstraf opgelegd is. Dan kom ik op een recidive van minder dan tien procent. De overgrote meerderheid van de voormalig terbeschikkinggestelden blijkt het dus goed te doen.'' Voor de toekomst verwacht Drost een stijging van het aantal contraire beeindigingen. Anders dan woordvoerders van Justitie en inrichtingen zelf, vindt zij dat geen zorgwekkende ontwikkeling. Omdat de inrichting bijna uitsluitend nog verlengingen adviseert, kan het niet anders dan dat contraire beëindigingen toenemen. Het is aan de rechter om de juiste keuze te maken tussen voortzetten of beëindigen van de vrijheidsbeneming. Waarom adviseren instellingen bijna altijd verlenging van de TBS? Drost verklaart: ''Eén van hun argumenten is dat het aantal ernstig gestoorden de laatste jaren verdrievoudigd zou zijn. Een kwart van de patiënten is momenteel psychotisch, waardoor behandeling langer zou duren. Die toename wil ik wel geloven, omdat de maatschappij steeds meer eisen stelt aan mensen, waardoor een aantal moet afhaken. Ik blijf dan wel met de vraag zitten dat met driekwart van de populatie niets anders aan de hand is dan vroeger het geval was. Verder zie ik dat inrichtingen hun verantwoordelijkheid meer bij de rechter zijn gaan leggen omdat ze huiverig zijn het verkeerde advies te geven. Formeel zouden de inrichtingen geen advies meer moeten geven. Zij moeten aangeven hoe het gaat met de persoon in kwestie en hoe groot het verwachte risico is. Tenslotte is de inrichting juridisch geen partij. De rechter moet uiteindelijk de afweging maken, dat is zijn taak.'' Winkels en Drost nemen op grond van hun onderzoeksresultaten duidelijk stelling. Winkels kan zich voorstellen dat behandelaars van TBS-inrichtingen haar boek niet in dank zullen aanvaarden. Maar: ''Ik val de TBS op zich niet aan. Ik heb alleen beschreven wat er gebeurt en benadrukt dat dwang niet oneigenlijk toegepast moet worden. Daar blijf ik bij.''

Intussen ziet Lankhorst wel hoe Ritzen in de knoei raakt met het krappe budget. Studenten moeten sneller studeren? Natuurlijk, zeven of acht jaar over je studie rechten doen, dat kan echt niet meer, vindt ook Groen Links. Maar de onverbiddelijke grens die Ritzen heeft gelegd bij vijf jaar gaat Lankhorst te ver. Dat schaadt bijvoorbeeld kinderen die pas na een omweg merken dat ze best naar de universiteit kunnen, ook al was dat in hun familie nooit eerder gebeurd. En het schaadt studenten in studierichtingen die niet uitkomen met het keurslijf van vier jaar of die dat nog niet echt geprobeerd hebben. Het belemmert kortom de toegankelijkheid. En dat is voor Groen Links onaanvaardbaar. Volgens Lankhorst zou het beter zijn om te komen tot een fundamentele discussie over 'het bestel'. Een debat over een nieuwe visie op de verhouding tussen hbo en wetenschappelijk onderwijs, in plaats van steeds weer de studenten aan te spreken. Met verontwaardiging heeft hij bijvoorbeeld gezien, hoe Ritzens eerste poging tot gelijkwaardigheid in de bekostiging tussen hbo en wetenschappelijk onderwijs al bij de eerste stap gestrand is. De universiteiten eisten een hogere vergoeding voor hun onderwijs dan het hbo ''vanwege de verbondenheid van academisch onderwijs aan wetenschappelijk onderzoek'' en kregen die ook. Bij de billijkheid van die beslissing heeft Lankhorst grote twijfels. Zeker zijn er studierichtingen waarvoor dat geldt, denkt hij, maar lang niet voor allemaal. ''Heel veel zogenaamde universitaire opleidingen hebben helemaal niks met wetenschap te maken. En dat geldt niet alleen voor allerlei nieuwe, modieuze studies, maar ook voor grote delen van bijvoorbeeld rechten en economie. Daar moet dringend een forse verschuiving komen.'' Voor Groen Links is uitgangspunt, dat er één stelsel van hoger onderwijs moet komen. Universiteiten en hogescholen moeten een gemeenschappelijke propaedeuse inrichten, die als 'brugklas' fungeert. Daarna krijgt elke student een advies om in de wetenschappelijke of de beroepsgerichte stroom verder te gaan. Duidelijk moet dan ook zijn, welke studies echt wetenschappelijk zijn en welke niet.

De nieuwe Wet op Hoger onderwijs en Wetenschappelijk onderzoek (WHW), die al tijden in de maak is, gaat Groen Links lang niet ver genoeg. De twee PvdA-bewindslieden op Onderwijs hebben Lankhorst wat dat betreft erg teleurgesteld. ''Waarom een nieuwe wet, als je toch niks wezenlijks aan het stelsel verandert? Waarom één wet voor het hoger onderwijs, als je toch niet van plan bent er een eenheid van te maken? Het probleem van de WHW is: de wet is niet uitdagend. Wat is nu de verhouding tussen hbo en wetenschappelijk onderwijs en hoe moet dat worden over vijf, zes jaar? Houden we ze gescheiden of sturen we aan op eenheid? Wat maakt een universiteit anders dan een hogeschool? Op die vragen vind ik geen bevredigende antwoorden.'' Wat Ritzen zelf van de WHW vindt, daar kan Lankhorst ook maar niet achter komen. ''Ritzen vaart een zigzagkoers bij de behandeling van deze wet waar je als Kamerlid gek van wordt. Dan geeft hij weer toe aan de wensen van de Kamer en dan neemt hij dat weer helemaal terug. Ik zou willen dat hij eindelijk eens zelf met een verhaal komt. Een verhaal waarvan hij zegt: hier sta ik achter, dat kan ik verdedigen, en laat de Kamer nu maar zeggen wat zij ervan vindt.'' De kritiek van de Kamer richt zich nu steeds op deelterreinen, terwijl het tijd is voor een paar fundamentele beslissingen. Ook in studiefinanciering wil Lankhorst nu maar eens de knoop doorhakken. ''Als de ministeries toch worden gereorganiseerd, kan Studiefinanciering naar Sociale Zaken, want het hoort helemaal niet bij Onderwijs. Het is veel beter om een samenhangend inkomensbeleid te maken voor alle jongeren. Voor studenten heeft dat bovendien als voordeel, dat de studiebeurzen niet meer kunnen dienen als de 'melkkoe' van de onderwijsbegroting. Want nu zijn de studenten zo'n beetje de enigen met wie geen convenant is afgesloten, en dus zijn zij steeds opnieuw de dupe bij bezuinigingen.''

De student is geen produkt van het onderwijs, maar een kritische consument. Als die mooie leus nu eens werkelijkheid werd, waren we volgens Koppen al een stuk verder. Koppen: ''De werkelijkheid is, dat de leerling of student nog steeds meer produkt is dan koper en het onderwijs is een actieve 'sorteerder' van de produkten. Studenten vallen er niet uit, maar worden uitgedreven, weg-gesegregeerd. De oplossing daarvoor is om ernst te maken met die consumenten-rol.'' Concreet betekent zo'n verandering heel veel. In zijn proefschrift bespreekt Koppen een paar voorbeelden van situaties die een objectieve keuze belemmeren. Bijvoorbeeld de sociale structuur van een studierichting. In navolging van theorieën van de Franse filosoof Bourdieu komt Koppen tot een verdeling van disciplines met een ''wetenschappelijk prestige'' en met een ''sociaal prestige''. Duidelijkste voorbeeld van de eerste vind je bij de natuurwetenschappen, waar vooral de wetenschappelijke autoriteit geldt, waar de afstand tussen docenten en studenten klein is, waar studenten uit de lagere inkomensgroepen zich gemakkelijk thuisvoelen, maar waar de afgestudeerden weinig maatschappelijke status hebben. Bij bijvoorbeeld de juridische faculteit is het precies omgekeerd. Daar bestaan belangrijke verbindingen met de maatschappij en vooral met de dominante klassen. De afstand tussen docenten en studenten is er groot, de status van de afgestudeerden hoog en de kans op succes is er voor studenten uit de lagere inkomensgroepen relatief klein. De 'erfelijkheid' van studies met een sociaal prestige is opmerkelijk groot. Zo blijkt dat 44 procent van de rechtenstudenten een juridisch geschoolde vader heeft en de helft van de geneeskundestudenten een medisch geschoolde. Koppen: ''Over deze uitkomsten was ook ik verrast. Er zijn nu zoveel meer studenten dan vroeger, dus wat dat betreft kun je niet meer van elite-onderwijs spreken. En toch blijkt bij nader inzien de sociale achtergrond nog zo invloedrijk.''

De achterstand die studenten uit niet-academische milieus in deze studies hebben is hierdoor duidelijk. Zij missen wat Koppen noemt ''verzwegen kennis'. Koppen: ''Het gaat bij die universitaire studies niet alleen om het verwerven van kennis uit boekjes, maar ook om het vermogen die kennis op een goede manier in te zetten namelijk de manier die de maatschappij van de academicus verwacht. In ruil daarvoor geeft de maatschappij je zekere extra bevoegdheden, status. Dat samenstel van dingen die je moet leren noem ik competentie, en daar zit een flink deel verzwegen kennis in, die eigenlijk de sociale structuur van de studie sterk bepaalt. Kinderen uit niet-academische milieus pikken dat soort kennis veel minder gemakkelijk op.'' De oplossing die Koppen nu aandraagt is tweeledig. In de eerste plaats moeten docenten zich maar eens afvragen wat die verzwegen kennis in hun vakgebied inhoudt. ''Een van de mogelijkheden daarvoor is het vertellen van veel verhalen uit de praktijk'', zegt Koppen. ''Daardoor leren ook studenten die die verhalen thuis niet hebben gehoord veel over wat het vak écht inhoudt. Ik haal in mijn proefschrift een antropoloog aan, die in zijn colleges vertelde wat een antropoloog moest kunnen en kennen. Kennis van land, volk en taal moest je hebben, en veel intuïtie, en je moest goed kunnen schrijven: het hield niet op. Maar tegen een bevriende student die op veldwerk ging zei hij: 'Neem kinine mee, houd je oren open en blijf van de vrouwen af meer hoef je niet te weten.''' Een structurele verandering verwacht Koppen vooral van invoering van modularisering. Als studenten zelf een afstudeerpakket samenstellen heeft dat verschillende voordelen. Het vergroot de activiteit en betrokkenheid van de student, waardoor hij zijn rol van kritische consument beter kan spelen. Bovendien doorbreekt het de grenzen van de disciplines en daardoor de sociale codes die daar gelden. Kopen: ''De studierichtingen met een sociaal prestige vormen ook een soort gesloten systeem door de starheid van hun programma. Uit mijn onderzoek blijkt, dat de keuzevrijheid van een studie omgekeerd evenredig is met de sociale segregatie. Bij sociale wetenschappen veel keuzevrijheid, bij rechten bijna geen. Als blijkt dat die disciplines zulke gesloten sociale systemen zijn met zulke gesloten grenzen, dan moet je die openbreken.''

Centraal in het proefschrift van Koppen staat het begrip competentie. Een student moet door het onderwijs tot competentie komen door het verwerven van kennis, vaardigheden en het vermogen die op de goede manier in te zetten. Competentie is echter ook een eigenschap van een systeem, bijvoorbeeld van het onderwijs. Doel van een 'competent systeem' moet volgens Koppen onder andere zijn, dat het de variëteit als uitdaging ziet en niet als lastig. De instroom van studenten is veel diverser dan vroeger, maar het onderwijs reageert nog steeds als een filter. Een goed systeem moet juist proberen elk van die individuen zo ver te brengen als waar hun capaciteiten hen geschikt voor maken. Koppen: ''Mooi voorbeeld vind ik de huidige pogingen om moeilijk lerende kinderen zoveel mogelijk binnen het reguliere basisonderwijs te houden. Basisonderwijs heeft als taak kinderen voor te bereiden op bij hen passend vervolgonderwijs; daar is de taak ''omgaan met differentiatie'' bijgekomen. Dat heeft het onderwijssysteem daar naar mijn opvatting competenter gemaakt.'' Internationaal gezien slaat Nederland met de externe democratisering een opmerkelijk slecht figuur. Koppen citeert in zijn proefschrift een vergelijkend onderzoek in tien landen, waaruit blijkt dat Engeland en Nederland in het voortgezet onderwijs de hoogste milieugebonden selectiviteit kennen. Het onlangs gepubliceerde onderzoek van SCO 'Snelwegen en slingerpaden door het hoger onderwijs' levert op bijna elke pagina bewijzen van de rol die sociale verschillen spelen. Dat geldt voor de keuze voor hbo of universiteit, voor de keuze van studierichting, voor de kans op uitval en voor de carrièremogelijkheden na de studie. De oplossingen die Koppen in zijn proefschrift aandraagt zullen niet opeens de oplossing bieden. Belangrijker vindt de promovendus, dat het onderwerp weer eens serieus besproken wordt. ''Mijn stelling is dat alleen een ingrijpende verandering op verschillende niveau's tegelijk iets kan veranderen. Doorbreken van de disciplines en 'verzwegen kennis' onthullen zijn maar voorbeelden. Het ideaal is natuurlijk om te komen tot een echte meritocratie, waarin iedereen alleen op zijn capaciteiten wordt beoordeeld. Maar dat ideaal is nog heel ver weg.'' (HOP)

DRUK PRATEND loopt prof.dr. J.D. van Willigen door zijn werkkamer in het gebouw Bloemsingel 10 van de medische faculteit. ''Je ziet steeds vaker dat onderzoek wordt gedicteerd door de meetapparaten die beschikbaar zijn'', merkt hij op. ''Een specialistische onderzoeker begint dan met zo'n apparaat ergens aan te meten, verzamelt een hoop getallen en bedenkt pas achteraf de onderzoeksvraag waar die getallen een antwoord op geven. Vervolgens schrijft hij er een artikeltje over in een tijdschrift dat alleen interessant is voor zijn vakgenoten. Je hebt dus kasten vol meetgegevens waar eigenlijk niemand op zit te wachten. En niemand maakt zich nog echt druk over de integratie van die kennis met kennis van andere onderzoeksgebieden. Dat blijft veelal achterwege.'' De hoogleraar is al pratend op zijn stoel beland, schakelt van het negatieve over op het positieve en vertelt enthousiast dat de vakgroep Orale Fysiologie en Neurobiologie een geheel andere manier van werken heeft. Hij noemt die vrij uniek. ''Kijk maar eens rond, dan kom je er vanzelf wel achter dat we hier met iets bijzonders bezig zijn'', nodigt de hoogleraar ons uit. ''Verschillende specialisten zijn nu zes jaar bezig met het onderzoeken van beweging. Hoe kan het dat een organisme beweegt, wat zitten daar voor mechanismen achter, dat vragen we ons af. Kijk, God heeft het met een handvol uitvindingen gedaan. Beweging in het algemeen kan daarom het best worden bestudeerd aan de hand van één bewegingssysteem in het bijzonder: bijvoorbeeld het kauwstelsel van de rat.'' Beweging kan niet worden verklaard door alleen een spier te bestuderen, of een vergrootglas op een hersencel te zetten, vervolgt Van Willigen. Hij maakt dat duidelijk aan de hand van een metafoor: ''Door één enkele mier te bestuderen kan een onderzoeker nooit voorspellen dat tienduizenden mieren samen geneigd zijn om een mierenhoop te bouwen. Je moet die mieren dus niet geïsoleerd maar in interactie bestuderen. Datzelfde geldt voor anatomische onderdelen. Alleen samen kunnen ze voor beweging zorgen.'' Probleem is echter dat een onderzoeker die een rat op de ontleedtafel legt, de anatomische onderdelen na bestudering niet weer in elkaar kan schroeven. Hoe ze samen voor beweging zorgden blijft duister. Bij de vakgroep Orale fysiologie en Neurobiologie wordt geprobeerd dat probleem te omzeilen, met de computer. Zijn de onderdelen ontrafeld, dan kan hun bouw en werking in computertaal, getallen en formules, worden beschreven en samengevoegd; met als beeldend resultaat een computersimulatie waarin de kauwbeweging natuurgetrouw wordt nagebootst. Op die manier wordt bij de vakgroep het kauwstelsel van de rat weer als een bouwdoos in elkaar gezet. Pas dan is interactie tussen de betrokken spieren en hersencellen weer mogelijk en gebeurt er een wonder. ''Er ontstaat een geheel dat meer is dan de som der delen'', zegt Van Willigen. De rat zelf blijft dood maar zijn gekwantificeerde evenbeeld begint op het scherm te leven. ''En wie beweging kan simuleren kan beweging begrijpen'', aldus de hoogleraar.

ONDER LEIDING VAN Van Willigen ging het onderzoekprogramma in 1985 van start en er werd een passende manier van werken bedacht. Immers, om de computersimulatie tot stand te brengen waren onderzoekers van uiteenlopende pluimage nodig. Anatomen en fysiologen moesten zich, ieder vanuit de eigen optiek, met één grote onderzoeksvraag gaan bezighouden. En voor de integratie van specialistische kennis was intensief overleg nodig. Kan een fysioloog zonder moeite zinvol overleggen met een vakgenoot, hij spreekt een andere taal dan een anatoom. Sterker nog: fysiologen begrijpen al lang niet meer hoe anatomen te werk gaan. Er is dan ook een wekelijks plenair overleg en twee keer per jaar een retraite voor nodig om de pluriforme groep onderzoekers bij de les te houden. En Van Willigen geeft toe: ''We hadden gedacht dat dat veel makkelijker zou gaan. Alle specialistische onderzoekers willen natuurlijk toch ook hun eigen identiteit behouden en in eigen gespecialiseerde tijdschriften publiceren. Het is dus allemaal niet zo eenvoudig.'' Onze rondgang door de vakgroep begint bij de neurofysioloog dr. P.J.W. Jüch. Voor het kauwonderzoek meet hij elektrische verschijnselen in de hersenen van ratten. Een demonstratie blijft gelukkig achterwege, maar in de praktijk gaat dat ongeveer zo: Jüch legt een genarcotiseerde rat op een verwarmingsbed. Door in de gehooringangen twee pennen te plaatsen en de voortanden achter een beugeltje te haken, fixeert hij de rat in een standaardpositie. Een sensor in de bloedbaan houdt hartslag en bloeddruk in de gaten, een luchtpijpje in de keel moet het ademhalen vergemakkelijken en een thermometer in de anus registreert de lichaamstemperatuur. Dan boort de onderzoeker in de schedel van de slapende rat een gaatje en schuift elektroden in de voor het kauwen relevante hersengebieden. Als dan bijvoorbeeld de kaak van de rat wordt bewogen, kan de elektrische activiteit die daardoor in die hersengebieden onstaat via de elektroden op gevoelige meters worden afgelezen. Zo wordt gaandeweg duidelijk langs welke zenuwbanen signalen getransporteerd worden en wat ze in de hersenen teweeg brengen. (zie illustratie) Maar er gaat nog al eens wat mis tijdens zo'n meetprocedure. Negentig procent van de ratten ''doet het niet'', zegt Jüch. Hij meet dan eigenlijk iets anders dan de bedoeling was; op zich kan ook dat nog onverwachte resultaten opleveren. ''Bovendien kun je maar drie of vier signalen per keer gaan meten, terwijl er zich in zo'n organisme miljoenen elektrische processen afspelen. Dat geeft al de beperkingen aan waar je tegenaan loopt'', aldus de onderzoeker. Het werk dat de neurofysioloog doet voor het simulatiemodel is zo tijdrovend dat er voor ander onderzoek nauwelijks tijd overblijft. Maar dat lijkt hem niet te deren. ''Ik zou het een groot gemis vinden als ik weer zou moeten functioneren in het oude stramien van alleen maar mijn eigen specialisme'', benadrukt Jüch. ''Op de wekelijkse vergadering komen drie aspecten aan bod: wat heeft iedereen de afgelopen week gedaan, wat gaat iedereen doen en wie moet met wie gaan praten. Ik kijk daar echt naar uit.'' ''Het is zeker uniek dat verschillende onderzoekers één keer per week bij elkaar komen om intensief informatie uit te wisselen'', zegt de neuro-anatoom dr. G.J. ter Horst. ''De communicatielijnen zijn hier korter dan elders. Maar op zich is de manier waarop er hier wordt gewerkt niet uniek. Het is een aanpak die op veel andere laboratoria ook wordt gevolgd'', klinkt het relativerend.

DE NEURO-ANATOOM van de vakgroep voert ons mee naar zijn laboratorium. Achter een microscoop gezeten krijgen we dwarsdoorsnedes van rattenhersenen te zien. Op sommige plaatsen zijn kluwen hersencellen door een kleurstof 'gelabeld': de neurale verbindingen die voor het kauwen van de rat van belang zijn. Als we later in zijn werkkamer zijn diept Ter Horst uit zijn paperassen een stroomdiagram op. ''Dit maak ik er van'', zegt hij, ''een symbolische weergave van de neurale verbindingen voor het orale systeem.'' Het is een complexe tekening vol pijlen en hokjes. (zie illustratie) De hokjes staan voor hersengebieden ter grootte van vele duizenden neuronen, de pijlen geven de wederzijdse beïnvloeding aan. Of in een metafoor: het diagram is een landkaart. De hokjes zijn steden, de pijlen zijn de verkeerswegen tussen die steden. De anatoom is als de cartograaf die alleen maar laat zien dat er in de wereld van de hersenen steden en wegen bestaan. Het is aan Jüch om uit te zoeken hoeveel en wat voor informatie er tussen die gebieden wordt uitgewisseld. Met zo'n landkaart van Ter Horst kan Jüch weer jaren voort. Het verschil in onderzoekstempo is echter enorm. Ter Horst handelt zijn bijdrage aan het kauwstelsel-onderzoek meer en passant af en heeft er duidelijk minder affiniteit mee. ''Ik stel me daarnaast nog tien andere vragen'', vertelt hij. Op de vraag wat zijn onderzoek bijdraagt aan het computersimulatiemodel geeft hij bovendien toe: ''Niet veel. Mijn waarnemingen zijn nog niet gedetailleerd genoeg.'' De neuro-anatoom reist binnenkort af naar Amerika om daar op zoek te gaan naar technieken die hem in staat stellen meer gedetailleerde waarnemingen te doen. Dat dr. E. Otten enthousiast is over de manier van werken is niet verwonderlijk want hij is er als geen ander van afhankelijk. ''Zonder samenwerking geen simulatiemodel'', zegt hij. Otten zit midden in het web van de vakgroep. Hij is degene die aan de computersimulatie werkt. Die computer staat dan ook zachtjes in zijn kamer te zoemen. In kort bestek schetst hij hoe dat simulatiemodel dient als toetssteen voor de informatie die hij krijgt aangeleverd. Lijkt de beweging op het scherm op de beweging in de werkelijkheid dan is het waarschijnlijk dat de computer de spieren, zenuwen en neuronen op een natuurgetrouwe manier heeft gekoppeld. Maar is de computer niet in staat om met de beschikbare anatomische en fysiologische kennis beweging natuurgetrouw te simuleren dan moet er aanvullende informatie komen. Die leemtes worden vragen, waar de rest van de groep mee verder kan. Als grote belanghebbende bij de werkwijze van de groep probeert Otten, die de wekelijkse vergadering voorzit, de indruk weg te nemen dat het tijdens zo'n vergadering vooral gaat om een controle op de uitgevoerde werkzaamheden van de andere vakgroepsleden. ''Het goede van de sfeer is dat dat eigenlijk nauwelijks speelt. Er wordt gewoon hard gewerkt. Er is ook voldoende ruimte om kritisch te zijn, om duidelijk te maken dat je op zich niks tegen de aangesproken persoon hebt, of tegen zijn werk op zich, maar dat je wel kanttekeningen plaatst bij en vragen stelt over het nut van zijn project. Dat zijn belangrijke momenten.'' Twee keer per jaar gaat de hele groep bovendien in retraite, ergens in een hotel of op Schiermonnikoog en wordt de hele boel nog eens doorgelicht. Otten plukt de vruchten van de werkwijze van de groep. ''Al in 1986 zijn we er in geslaagd om op het computerscherm een rat zeer realistisch te laten kauwen'', vertelt hij. Om dat te onderstrepen geeft hij een demonstratie. Op zijn computerscherm gaan een paar kaken sprongsgewijs rond. ''Voor deze simulatie is zowel anatomische, fysiologische als neurobiologische informatie gebruikt. We hebben al die informatie gecombineerd, geconcentreerd en geïntegreerd. En het werkte.'' De kaken op zijn beeldscherm zijn echter tot stilstand gekomen. De computer meldt dat er te weinig geheugen is om de cyclus rond te maken. Otten probeert nog wat, doet de computer uit en weer aan, zet ergens een knopje om, maar nee, het wil vandaag niet. ''Vreemd'', zegt hij, ''normaal is er net genoeg geheugenruimte.'' De samenwerking binnen de vakgroep is in de praktijk lang niet zo hecht als Otten schetst. Met de relativeringen van neuro-anatoom Ter Horst nog in gedachten gaan we één deur verder. ''Ik ben in feite een buitenstaander'', zegt de goedlachse psychofysicus dr. M.L. Broekhuijsen en steekt een pijpje op. ''Otten heeft niet zo veel aan mij. De informatie die ik kan leveren is te weinig exact.''

BROEKHUIJSEN WERKT aan de diagnostiek en klinische toepassingen van het kauwonderzoek. Hij laat proefpersonen bijten op een krachtopnemer en vraagt ze om daarbij een constante kracht uit te oefenen. Dan blijkt die kracht toch niet zo constant te zijn als de proefpersonen beweren. Op de vraag wat zijn onderzoek nu precies bijdraagt aan het simulatiemodel van Otten antwoordt de psychofysicus dat die bijdrage minimaal is: ''Ik vraag eerder iets aan Otten dan Otten aan mij. Bijvoorbeeld een theoretische verklaring van metingen die ik gedaan heb aan bijtkrachten.'' Die antwoorden worden op basis van de modeluitkomsten gegeven. Sinds de eerste simulatie in 1986 richt de vakgroep zich in toenemende mate op de interactie tussen hersenen en spieren op celniveau. Elektronenmicroscopist dr. S.B Liem maakt er gedetailleerde plaatjes van, maar veel vragen daarover kunnen noch door hem, noch door een fysioloog of een anatoom beantwoord worden. Vakgroepvoorzitter Van Willigen zei daar eerder op de dag al voorzichtig over: ''We zijn nu op het punt gekomen dat er fundamentele vragen rijzen die niet met intacte dieren zijn op te lossen. Daarom zijn we met celkweek begonnen.'' De hele dag hebben we al om de kamer van de bioloog dr. J.C.V.M. Copray heengedraaid. Die zat in een steriele ruimte ratten te ontleden. In kweekbakjes probeert hij geïsoleerde spiercellen en neuronen in leven te houden. Die moeten zich vermenigvuldigen en naar elkaar toe groeien. Zo wordt, als alles goed gaat, in het klein een netwerkje geconstrueerd en aan die kweekjes kunnen vervolgens fysiologische metingen worden verricht. Vraag daarbij is: wat gebeurt er op celniveau met een neuron als de spier wordt gestimuleerd, wat gebeurt er in het omgekeerde geval. Deze proefopstelling zal veel onopgeloste vragen over de interactie tussen spieren en hersenen moeten beantwoorden. De ogen van de vakgroep zijn dan ook op Copray gericht. ''Ze zitten te trappelen van ongeduld'', zegt hij gelaten, ''maar ze zullen nog wel een jaar of drie moeten wachten tot het zover is. Als het al zover komt. Bij dit soort onderzoek ben je nooit zeker van het resultaat. Ik voed de cellen met heel delicate soepjes, ik doe er alles aan om ze onderling verbindingen te laten leggen, maar uiteindelijk moeten ze het zelf doen.'' De bioloog laat ons door een microscoop naar spiervezels turen en komt met fotoboeken voor de dag. Op één van die foto's staat een neuron die in een kweekbakje naar een spiervezel is toegegroeid en zich daar op vast heeft gehecht. (Zie foto rechtsonder) ''Ik ben nu een jaar bezig en dat is me één keer gelukt'', zegt Copray erbij.

NA EEN DAG te gast te zijn geweest bij de vakgroep Orale Fysiologie en Neurobiologie maken we voorzichtig de balans op. Zes jaar geleden begon de vakgroep met een onderzoek naar beweging aan de hand van het kauwstelsel van de rat en bewandelt sindsdien een risicovolle en onvoorspelbare weg. Immers, niet de beschikbare apparatuur dicteert het onderzoek; het zijn de vragen rond een centraal thema die het onderzoek sturen en op die vragen vallen niet op voorhand pasklare antwoorden te geven. Tijdens onze rondgang blijkt dan ook dat voor de onderzoekers het verzamelen van informatie voor het simulatiemodel nogal wat voeten in de aarde heeft. Het is naar de zin van Otten nooit gedetailleerd genoeg. De metingen van Jüch worden beïnvloed doordat de hersenen niet alleen met kauwen maar met nog duizenden andere dingen bezig zijn. De anatoom Ter Horst tekent wel zijn atlas van steden en wegen, maar hij is er nooit zeker van of hij de achterafwegen, de sluipweggetjes en de afgesloten routes niet over het hoofd heeft gezien. En waar veel antwoorden van Copray moeten komen relativeert deze zelf in sterke mate zijn onderzoek om niet alvast een voorschot te nemen op de, onzekere, toekomst. ''Ik maak schone kweekjes. Invloeden die je niet kent, maar die misschien wel meespelen, zijn geëlimineerd. Het kan dus best zijn dat je, als de kweek uiteindelijk gelukt is, de hele tijd naar een gigantisch artefact gaat zitten kijken.'' Ook de manier van werken is niet alledaags en er zitten, zo blijkt in de praktijk, een paar lastige haken en ogen aan. De ene specialist werkt, omdat zijn vak dat toestaat, veel sneller dan de andere. ''De tijdschalen liggen onderling heel verschillend'', zegt Van Willigen, ''en het is moeilijk om dan toch alles goed te coördineren. Bovendien willen de onderzoekers hun eigen identiteit behouden en publiceren ze ook in hun eigen specialistische tijdschriften.'' Ondertussen grijpt Otten steeds vaker naar resultaten van onderzoek dat elders is gedaan. ''We werken onderhand samen met universiteiten in Calgary en Durham. Daar zitten onderzoekers die gegevens kunnen leveren die ze pas konden gaan meten na tien jaar voorbereiding. Het heeft geen zin daar hier op te gaan wachten.'' Maar, ook al is de groep niet self-supporting, de werkwijze wordt niet losgelaten. Otten: ''Deze manier van werken is mijn overleving. Daarom zal ik er een heleboel tijd in blijven stoppen om al de deelprojecten bij elkaar en aan de praat te houden.'' ''Zo, dat is ook weer voor mekaar'', zei Fredje, terwijl hij met een grote schroevendraaier in zijn hand de grote keuken binnenkwam. ''Ik heb het straatnaambordje uit de Mussengang hier midden op de deur vastgeschroefd. Ook al wonen we vanaf nu op de Zuidersingel, dit huis heet voortaan Huize Mussengang!'' Een luid gejuich steeg op rond de keukentafel. Aernout van Wassenaer pakte een flesje bier uit het krat in de hoek, en ontkurkte het voor de ex-WNC-kraker. ''Hier Fredje, dat heb je wel verdiend! Toch maar goed dat we jou en je know-how op het gebied van de volkshuisvesting meeverhuisd hebben.'' ''Dat roept om een feestmaal, vinden jullie ook niet?'' Yvette de Bruijne hield de UK omhoog: ''We gaan niet koken op de zondagavond, maar we gaan lekker voor de buis hangen met een vette hap. Hier, voorpagina UK: de Kanton Koerier, de snelste Thuisbezorg-Chinees. Wat dachten jullie daarvan?'' ''Oh eh, ik had eigenlijk al boodschapjes gedaan weet je...'' Stanley Druiprek keek verlegen naar het vieze tafelblad. ''De vorige bewoners wilden nooit samen met mij eten, dus ik dacht...'' ''Jij hoeft niks te denken, Sten'', legde Yvette een hand op zijn arm. ''Vanaf nu eet jij lekker mee met onze gezamenlijke maaltijden. Hebben we altijd al gedaan, en dat blijven we dus doen ook.'' ''Hee meid, dat is tof van je.'' Stanley glunderde terwijl hij de keuken rondkeek. ''Weet je: ik bel meteen met die Kanton Koerier, oké?'' Toen Stanley even later in het trappenhuis stond te telefoneren, deed Hedwig Verschuur voor het eerst haar mond open. ''Zeg luitjes, we gaan die Suri toch wel in de gaten houden als het straks op dokken aankomt hè? Ik vertrouw het maar niks: aio bij Sociale Geografie. Wie betaalt dat allemaal?'' Er viel een ongemakkelijke stilte rond de keukentafel. Yvette en Fredje staarden met open mond naar de studente Internationale Organisaties tegenover hen, Aernout speelde zenuwachtig met de flesopener, en Annie Stortemelk keek Hedwig vernietigend aan. ''Als we íemand in de gaten moeten houden vanaf nu, dan is het mevrouw Verschuur wel, dat blijkt'', zei Yvette. ''Nu weet ik wat ze in België met een fascisties Blok bedoelen'', spoog Fredje terwijl hij Hedwigs forse gestalte met een vies gezicht bekeek. ''Zooo piepeltjes, dat is oké hoor.'' Door zijn binnenkomst voorkwam Stanley dat er tussen Hedwig en Fredje een fiks handgemeen uitbrak. ''Over twintig minuten staat ons eten op de stoep.'' ''Laten we Studio Sport ondertussen even aanzetten'', probeerde Aernout de stemming er weer in te krijgen, ''kunnen we even kijken wat de FC gedaan heeft.'' Hij liep naar de hoek van de keuken, waar op een kapotte bureaustoel het oude zwart-wit-toestel van Berendina Bergsma was neergezet, en drukte de knop in. Een half uurtje later was de stemming weer redelijk op peil. Stanley Druiprek en Aernout van Wassenaer legden aan Hedwig Verschuur en Annie Stortemelk uit wie goed en wie slecht was bij FC Groningen, en Fredje bracht een leeg bierkrat naar de gang, om het te verwisselen voor een vol exemplaar. Toen de bel ging, en Yvette even later binnenkwam met twee grote plastic zakken, kon de avond niet meer stuk. Tot de zakken opengemaakt werden. Met enige moeite hees Yvette de inhoud op een uitgespreide krant; de meeste dekseltjes waren tijdens het vervoer van de vettige bakjes afgeraakt. Wat resteerde was een glimmende hutspot van onbestemd allooi, gedompeld in een vette, knalrode saus. ''Tot zover de Kanton Koerier'', zei Annie. Op de televisie stond Milko Djurovski buitenspel.

Wanneer je tien jaar lang een column schrijft is het denkbaar dat niet iedereen je meer even vriendelijk gezind is. In vierhonderd kritische stukjes kun je behoorlijk veel mensen tegen je in het harnas jagen. Zonder archiefonderzoek vallen mij zonder moeite allerlei groeperingen in die zich in het verleden gekwetst betoonden. Eerst waren er de restauranthouders die mij en mijn have dreigden te verbouwen omdat ik een ongunstige recensie over hun eethuis ten beste had gegeven. Daarna kwamen de gelovigen, bijgelovigen, homeopathen, helder- zienden, acupuncturisten, psychotherapeuten, broeikasdoemdenkers, katholieken, boeddhisten, sextherapeuten, tantristen, astrologen, medici, alternatieve genezers, fundamentalisten, EO'ers, vegetariërs, dogmatici, gereformeerden, honden, pro-life-ers, feministen, macho's en politici.

Dit lijstje is vast niet volledig. Er zijn zonder twijfel nog meer lieden die opgelucht ademhalen bij het vernemen van het goede nieuws dat de UK-redactie besloten heeft mijn tienjarige loopbaan als UK-columnist te beeindigen. Afgelopen vrijdag ontving ik een brief van de hoofdredacteur. ''In de hoop dat we verder vruchtbaar kunnen blijven samenwerking (sic) en onder dankzegging voor je vele trouwe jaren als columnist.''

Als reden voor ''beëindiging van de samenwerking'' formuleerde Termeer, dat ''na zoveel jaren de verrassing een beetje uit jouw stukjes is.''

Ik moet eerlijk toegeven dat deze zinsnede mij in gepeins deed verzinken.

Na de vakantie had ik stukjes geschreven over wetenschapstheoretische systemen, koude kernfusie, transcendente meditatie, operante conditionering en religie, paranormaal geloof aan de VU, training in tantrische seks, verslaving en de hippocampus, het verband tussen periodieke onthouding en mongoloïde nageslacht, EEG-maatregelen en kwakzalverij, normen en waarden op het gebied van sekseverschillen, ziekte als misdrijf, gezondheid van ouderen, aanprijzing van Amerikaanse pockets, de invloed van het human leucocyt antigens system op partnerkeuze en deel 1 van mijn reis naar Boedapest.

De gedachte dat al deze onderwerpen zonder verrassing geacht werden en dat ik daar verbaasd over was zou erop kunnen duiden dat ik de redactie onderschatte.

Aan de andere kant is het in de psychologie bekend dat de motieven die mensen voor hun daden opgeven slechts bij uitzondering iets van doen hebben met de werkelijke beweegredenen. Vaak is het mogelijk tussen de regels iets van de werkelijke achtergrond te ontwaren.

Gebrek aan verrassing betekent in dit geval misschien ontevredenheid met de teneur. In de toekomst verwacht ik in de UK dan ook meer stukjes door en voor : gelovigen, bijgelovigen, homeopathen, helderzienden, acupuncturisten, psychotherapeuten, broeikasdoemdenkers, katholieken, boeddhisten, sextherapeuten, tantristen, astrologen, medici, alternatieve genezers, fundamentalisten, EO-ers, vegetariërs, dogmatici, gereformeerden, honden, pro-life-ers, feministen, macho's en politici.

Om toch columns van mijn hand te lezen kan men overwegen wekelijks de zaterdageditie van Het Parool te kopen (Bv. bij Wristers-Scholtens.) Het Mussengangproject blijf ik nog voortzetten. Zolang het duurt, want ook daar geldt dat: 'na zoveel jaar de verrassing een beetje uit de stukjes is.'

De UK-lezer kan zich verheugen op een nieuwe columnist, ''die meer vanuit zijn ergernissen over het reilen en zeilen van de RUG als instelling schrijft (type Wijnberg).''

Dit zou ''een welkome verandering betekenen'', ik ben benieuwd. PETER BÜGEL

HORIZONTAAL:

1. dat is enkel gepast. (10) 7. smoor zachtjes in jezelf. (4) 9. vroeger werd de toekomst beschreven als een gevulde bol. (10) 10. de hele onderwereld gaat in de steun. (4) 11. zo'n engelse tuin vormt een geheel. (4) 12. die vogel neemt een raadsheer aan. (10) 13. er zit een geraamte in die geldauto. (6) 15. offerde aan de hel in zo'n vork. (6) 16. het leven hield op, zodra men hem stil prees. (9) 17. hij was vals en bijtend. (4) 18. leuren met die gasten. (6) 19. hij bevlekt zichzelf als een beest. (8) 21. het draait hier om afval. (2) 22. dat klinkt goed. (7) 23. staak als het plaatst. (5) 24. voor dat geld mag je het doordraaien. (3) 25. dat buideljong zit benauwd. (7) 26. het geheel schrijft hoog. (5)

VERTICAAL:

2. alleen voor gekken telt dat als zitplaatsen. (12) 3. dat krijg je als die schoonheid haar vetrollen ophijst. (13) 4. al zwemmend zong hij zich zo groot. (5) 5. de moeder van een vreemde. (9) 6. zulke grappen zijn schimmig tegenwoordig. (12) 7. draai in een tijdschrift. (11) 8. de slachter en zijn klant. (11) 14. keihard gegooid. (9) 18. zo te horen kreeg hij daar een stevige honger van. (5) 19. die god zat aan de grond. (5) 20. vluchtplaats van een edele. (5) 22. lap-top. (3) 23. schep daar wel. (3)

Onder de inzenders van de goede oplossing van het cryptogram wordt een boekenbon van 25 gulden verloot. Oplossingen van Cryptogram 16 dienen vrijdag 20 december voor 12.00 uur in het bezit te zijn van UK, Postbus 80, 9700 AB Groningen, o.v.v. Cryptogram 16. De goede oplossing vindt u in UK 18.

OPLOSSING CRYPTOGRAM 14

Horizontaal: 1.redenaar; 5.geklap; 8.nachtklus; 9.exacte; 10.eindprijs; 11.hostie; 12.indraai; 13.nijl; 15.alfa; 16.azie; 17.duif; 19.papegaai; 20.magda; 22.pepernoten; 25.brie; 26.lat; 27.nulstand; 28.ed. Verticaal: 1.rendement; 2.decent; 3.netspanning; 4.ruststand; 5.goedheiligman; 6.lichtgeleider; 7.pieterbaas; 14.lampepit; 18.parool; 19.popel; 21.deed; 23.rijm; 24.evt; 25.bad. De boekenbon voor deze oplossing gaat naar: J. de Vries, van Oldebarneveltlaan 28, 9716 EJ Groningen.

Niet alleen de beperkte studieduur, ook de massale toestroom van studenten vormt een bedreiging voor het niveau van het onderwijs. ''In die instroom zitten mensen die minder geschikt zijn voor het universitair onderwijs, die vroeger naar het hbo zouden zijn gegaan'', legt de rector uit. Tijdens de behandeling van de nota 'Het onderwijsbeleid van de RUG' in de Universiteitsraad zei Kuipers er niet van overtuigd te zijn dat men ondanks de grote instroom aan de kwaliteitseisen heeft vastgehouden. De rector krabbelt wat terug. Hij zegt het idee te hebben dat de eisen voor de propaedeuse en het doctoraal redelijk overeind zijn gebleven, en om dat zo te houden onderstreept hij de selectieve functie van de propaedeuse. ''Leiden de juiste eindtermen tot een propaedeuserendement van 50 procent, dan moet je kunnen zeggen: het zij zo, dat is dan niet anders. De propaedeuse heeft behalve een oriënterende en verwijzende functie namelijk ook een selectieve functie. Niet iedere vwo'er kan een universitaire opleiding aan.'' Alleen een strenge selectie in de propaedeuse kan echter niet voorkomen dat de universiteit afglijdt naar een hoogwaardig opleidingsinstituut dat toegang verschaft tot de goed betaalde banen. De universiteit wil immers graag zo'n opleidingsinstituut zijn, al was het maar omdat ze financieel gebaat is bij grote studentenaantallen. Maar dat moet dan wel verenigbaar zijn met haar wetenschappelijke taak, want ook die levert geld op als ze goed wordt uitgevoerd. Om de wetenschappelijke taak veilig te stellen, pleitte Kuipers in 1988 in zijn rectoraatsrede voor een 'kernuniversiteit'. In de kernuniversiteit draait het ''om de beoefening van de wetenschap om de wetenschap zelf''. Het onderzoek is er ondergebracht en na de propaedeuse worden de onderzoekers er opgeleid. Naast de kernuniversiteit voorzag Kuipers de komst van wat hij in 1988 'scholen' noemde. Die leiden de studenten op tot ''maatschappelijk nuttige beroepen''. In de nota 'Het onderwijs beleid van de RUG' wordt opnieuw de tweedeling van het wetenschappelijk onderwijs aangeprezen om de tegenstrijdigheden met elkaar te verzoenen.

Niet alle faculteiten hoeven een tweestromenland te worden, benadrukt Kuipers. Bij de bèta's is de noodzaak daarvoor afwezig. Bij andere faculteiten, zoals economie, bedrijfskunde, rechten en in minder mate letteren en de sociale faculteit, is het echter hoog tijd dat er iets gaat gebeuren. ''Daar is een grote instroom van mensen die niet studeren uit dorst naar kennis'', weet de rector. ''Die willen na een aantal jaren een screening device op zak hebben in de richting van een aantrekkelijke functie op de arbeidsmarkt. Ze verdiepen zich niet zo intens in onderzoek en krijgen niet zo'n brede scholing, dat ze echt als academici gekarakteriseerd kunnen worden. Ze interesseren zich vooral voor de beroepspraktijk en je ontrieft hen ten zeerste met sterk theoretische cursussen. Ik betwijfel ook of ze tot diepgravend theoretisch en methodologisch werk in staat zijn, met name omdat het animo daarvoor ontbreekt.'' Kuipers ontkent dat de marktgerichte variant binnen de universiteit nauwelijks verschilt van een hbo-opleiding. ''Er blijft een verschil in abstractieniveau'', beklemtoont de rector.

Hij beaamt dat de onderzoekersvariant het ''elite-clubje'' binnen de universiteit wordt. Kwaliteit en wetenschappelijkheid gelden daar het sterkst. Studenten die het doctoraal behalen, moeten meteen met hun promotieonderzoek kunnen beginnen, zonder de extra scholing die de huidige aio's krijgen. Strenge selectie is een eerste vereiste. ''Je kunt bijvoorbeeld een toelatingsexamen invoeren, waarvoor hoge cijfers moeten worden gehaald. Maar dat is binnen de huidige wet onmogelijk'', denkt Kuipers hardop. ''Wat wel kan, is het starten van een aparte, extra moeilijke propaedeuse voor de onderzoekersvariant.'' Massale instroom, beperkte studieduur en afstemming op de arbeidsmarkt op papier verzoenen met hoge kwaliteit en wetenschappelijkheid, is één ding; de neergeschreven oplossingen in praktijk brengen is een tweede. Dat blijkt ook uit de reacties op de onderwijsnota. De economische faculteit schrijft bijvoorbeeld dat in de nota ''het principieel onverzoenbare wordt verzoend, met daaraan gekoppeld de vraag of de 'werkvloer' het maar voor elkaar wil boksen.'' Kuipers is vooralsnog niet onder de indruk van de kritiek. Hij is er van overtuigd dat ook binnen het huidige personeelsbestand een intensivering van het onderwijs mogelijk is. Met name in het eerste jaar moet dat gebeuren, ''om te voorkomen dat de eerstejaars in de grote onderwijsfabrieken alleen maar een docent in de een of andere kerk op de kansel zien staan en af en toe een multiple choice-tentamen mogen invullen'', zoals Kuipers het onlangs in de Universiteitsraad uitdrukte. Als er twee stromen in het onderwijs komen, moet de regel dat iedere wetenschappelijk medewerker 45 procent van zijn tijd aan onderwijs besteedt, 45 procent aan onderzoek en 10 procent aan besturen op de helling, vindt de rector. ''Het is een heet hangijzer, dat weet ik, maar we moeten rekening houden met de comparatieve voordelen van mensen. Je hoeft de onderzoekers niet te vrijwaren van onderwijs in de marktgerichte variant, maar ze moeten op de eerste plaats onderzoek verrichten en de topopleiding verzorgen. Medewerkers met niet zulke grote onderzoekscapaciteiten gaan meer onderwijs geven in de marktgerichte variant. Per saldo ontstaat er zo meer tijd voor begeleiding.''

Volgens Kuipers is een tweedeling in het wetenschappelijk onderwijs op den duur onafwendbaar. De faculteiten die het betreft hoeven echter niet bang te zijn dat ze binnenkort een directief in de bus krijgen waarin staat dat ze hun onderwijs dienen op te splitsen. Het idee voor twee opleidingsvarianten werd in de concept versie van de onderwijsnota al zeer vrijblijvend geformuleerd, en daar is in de definitieve tekst zo mogelijk nog een schepje bovenop gedaan. Diezelfde vrijblijvendheid is terug te vinden waar het gaat over onderwijsorganisatie en studiebegeleiding als instrumenten om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren. ''We werken in een professionele organisatie, waarin geen hiërarchie bestaat. We moeten mensen overtuigen. We kennen de mannenbroeders en voor de dames geldt hetzelfde: verandering is een proces van lange adem'', verklaart Kuipers de terughoudendheid van het College van Bestuur. Zelfs het voorstel van de studenten in de Universiteitsraad om in ieder geval de mogelijkheid te creëren om notoir slechte docenten te verplichten een didactiek cursus te volgen, kon bij het College geen genade vinden. ''Scholing ligt verschrikkelijk gevoelig'', zegt Kuipers. ''Het zijn allemaal professionals, die denken dat ze het wel kunnen. Het is beter om van binnenuit te werken, via functioneringsgesprekken, in plaats van iets op te leggen.'' Dat docenten snel geneigd zijn met de beschuldigende vinger naar studenten te wijzen, wanneer het niet goed gaat met het onderwijs, weet Kuipers, en tot op zekere hoogte gebeurt dat volgens hem niet ten onrechte. ''Wanneer er lage rendementen zijn, moet een faculteit naar zichzelf kijken en dat doet ze ook. Maar een deel van de verantwoordelijkheid ligt aan de zijde van de studenten. Die zeggen dat ze twee jaar over de propaedeuse doen, omdat ze aan het studentenleven moeten wennen. Dat is hen niet kwalijk te nemen, want de wet biedt die mogelijkheid. Persoonlijk vind ik het niet verstandig. Ik denk dat je het extra jaar beter na de propaedeuse kunt gebruiken. De minister lijkt dat vijfde jaar echter niet te accepteren. De vraag is dan, of dat wel zo verstandig is.'' ''Nee, ik geef geen antwoord op die laatste vraag. Ik heb het heel bewust zo geformuleerd'', zegt Kuipers als we hem op het eind van het interview nog eens uit de tent proberen te lokken.

'Verzamelde werken' is een thematische tentoonstelling. In deze expositie gaat het om kunstenaarsboeken waarin de verzamelwoede en archiveringsdrift van de makers tot uitdrukking komt. Binnen de beeldende kunst speelt de fascinatie voor verzamelingen, archieven, ordeningen, rubriceringen en reeksen een belangrijke rol. Er zijn talloze kunstwerken ontstaan uit de drang persoonlijke verbanden te leggen tussen groepen objecten en gegevens, en zodoende nieuwe betekenissen zichtbaar te maken. Gastconservator Johan Deumens, een specialist op het gebied van kunstenaarsboeken, heeft dit rake thema bedacht en dankzij zijn internationale contacten is op de tentoonstelling werk van ver over de grenzen te zien. Hiermee geeft hij invulling aan de nieuwe beleidslijn van het CBK om zich op een meer landelijk niveau te profileren en zodoende de belangstelling van de landelijke pers te trekken. Een prachtig voorbeeld van verzamel-kunst zijn de boeken waarin Christian Boltanski een volledig fotografisch inventaris heeft aangelegd van de bezittingen van willekeurig gekozen mensen uit willekeurig gekozen plaatsen. Van ondergoed en tijdschriften tot kerstdecoratie en prullenbakjes; hun hele hebben en houden is op neutrale wijze uitgestald. Het doodgewone, alledaagse is hier thema van de kunst geworden en vereeuwigd in de geëigende vorm van een inventaris-catalogus. De wetenschappelijke waarde is vrijwel nul, maar de serie kiekjes treft feilloos doel in de diepere gevoelslagen.

Minder pretentieus van opzet zijn de presentatie van kunstenaarsboeken uit het fonds van de Groningse uitgever Philip Elchers en de expositie 'BoekWerken', waarin de Groningse boekkunstenaars-scene aan bod komt. Philip Elchers is in het Noorden op het gebied van de beeldende kunst verreweg de meest actieve uitgeverij. Begonnen met de even bescheiden als innemende reeks 'De Hoge Bomen-Collectie' (intrigerende kunstwerken op A3-vouwbladen) is Elchers in vijf jaar tijd uitgegroeid tot dé producent van hoogwaardige kunst- en kunstenaarsboeken. Op de fraaie presentatie zijn alle hoogtepunten van de afgelopen vijf jaar te zien, zoals onder andere 'Kuil' van F.M. Hutchison, een vuistdik boek waarin letterlijk een kuil is uitgehakt. Voor de liefhebber zijn de uitgaven van Elchers' fonds zonder meer om van te watertanden. Gezien de over-esthetisering en het luxueuze karakter van de uitgaven verbaast het echter niet dat er ook steeds vaker kritische geluiden te horen zijn over Philip Elchers. De derde expositie, 'Boekwerken', gaat eveneens over noordelijke kunstenaars, namelijk Egge Baarveld, Henrietta Harkink, Nico Parlevliet, Marlies Veldhuis, Ruud de Rode, Holly Moors en Magda Lagerwerf. De expositie biedt een overzicht van verschillende soorten kunstenaarsboeken. 'Van bladerboek tot verzamelboek', luidt de typering van samenstelster Miriam Geerts. Van de zeven deelnemers is alleen Egge Baarveld uitgegaan van bestaande boeken. Baarveld doet in de aanwezige materie extreme ingrepen. Bladzijden en teksten worden volledig overwoekerd door zijn expressieve, handschriftelijke tekeningen. De kunstenaar gebruikt desnoods chemicaliën om de bladspiegel aan te tasten en naar zijn hand te zetten. Baarvelds obsessieve opeenvolging van sombere, spooky beelden, waarachter het oorspronkelijke boek tenslotte volledig verdwenen is, is fascinerend. Van een veel vrolijker orde zijn de schetsboeken van Ruud de Rode. Uit deze inventieve geest ontspruit een continue waterval van beeld-associaties en invallen, die wordt vastgelegd in schetsboeken. Het zijn humoristische, intelligente tekeningen; een tactisch samenspel van woord en beeld. Maar hoe charmant De Rode's werk ook mag wezen, het valt te betwijfelen of dergelijke schetsboeken eigenlijk wel kunstenaarsboeken genoemd kunnen worden. Die twijfel is er niet bij het werk van Magda Lagerwerf, wiens boeken overduidelijk wél functioneren als autonome beelden. Ook bij haar liggen vaak woordgrappen aan de basis van het werk. Haar werken verbeelden bijvoorbeeld begrippen als 'Gedicht' en 'Zwartboek'. Lagerwerf slaagt er echter zelden in een verrassende vondst te presenteren. Zij blijft steken op het niveau waar een boek met bladzijden van zeemleer de titel 'Leerboek' meekrijgt. Flauw dus. Holly Moors tenslotte vervaardigt boeken in zeer verschillende vormen, in eerste instantie alleen voor zichzelf. In het kader van een systematisch onderzoek naar kijkrichtingen tekende hij bijvoorbeeld vijftien variaties op een basisthema. Gebundeld vormen ze een leuke, instructieve opeenvolging. Met anderen maakt Moors bescheiden briefboekjes, een dialoog in beeldvorm die via de post gevoerd wordt. Een derde type boekje ontstond uit de vellen papier waarmee de kunstenaar zijn vloer afdekte tijdens het schilderen. Al deze verschillende varianten maken in ieder geval duidelijk dat de boek een inspiratiebron is met talloze mogelijkheden. 'Verzamelde werken', 'Philip Elchers' en 'BoekWerken' bieden samen een gigantische hoeveelheid informatie over het fenomeen kunstenaarsboek. Met name voor Verzamelde Werken dient de bezoeker flink veel tijd uit te trekken. Maar deze troika is zeker de moeite waard.

'BoekWerken' duurt tot 31 december; 'Verzamelde Werken' en 'Philip Elchers' zijn nog te zien tot en met 5 januari. In de Oosterpoort.

Voor wie bijgelovig is wordt het oppassen geblazen; vrijdag de dertiende komt er aan. Voor degene die van experimentele concerten houdt, is het echter een prima dag: het ensemble Gamma, onder leiding van Rob Smit, blijft zijn al jarenlang gehanteerde formule trouw en geeft een concert met vrijwel allemaal nieuwe werken. Speciaal voor dit concert schreven de Groningse componisten Eildert Beeftink en Bert Heikema ieder een nieuwe compositie. Van de vorig jaar als gitarist afgestudeerde Bert Heikema kan je een stuk beluisteren waarin de componist zijn muzikale ei en virtuositeit kan profileren: een thema met variaties. Grote componisten als Brahms en Tsjaikowsky gingen hem hierin voor met respectievelijk de Paganini-variaties voor piano en de Rococo-variaties voor cello en orkest. Tijdens dit concert is Gamma erg trouw aan Groningen; van de Groningers Julius Ament en Jan Wip voert Gamma recent werk uit. Het concert wordt afgesloten met nieuwe composities van de enige niet-Groningers: Joep Straesser en Theo Verbey. Vrijdag 13 december, in de binnenzaal van de Oosterpoort, 20.15 uur. (Yvonne van den Berg)

De allereerste keer dat ik de schouwburg bezocht, moest ik, van school. In de klas hadden we van te voren de tekst van 'The Birthday Party' van Harold Pinter gelezen en geanalyseerd, maar niemand was daar warm of koud van geworden. Lawaaierig gaven wij blijk van onze aanwezigheid op het tweede balkon. Vrij snel kwam daar verandering in, het toneelstuk boeide en wij verstomden. Voor mij betekende deze ervaring een begin van mijn interesse voor theater. Het Verjaardagsfeest is een absurd-realistisch stuk, dat zo'n dertig jaar geleden niet veel succes oogstte. Men begreep Pinter met zijn uiterst simpele dialogen niet; tegenwoordig ziet men in dat hij juist door middel van vage en mysterieuze informatie een grotere betrokkenheid creëert. Pinter is nu een must voor veel toneelgezelschappen. Hoofdpersoon in het Verjaardagsfeest is Stanley Webber, een 'looser' die al een jaar logeert bij Petey en Meg, de eigenaars van een pension aan de Engelse kust. Twee keurige heren dringen op duistere gronden dit besloten milieu binnen. Angst en dreiging is het gevolg. Te zien in het Universiteitstheater op 16, 17 en 18 december om 20.30 uur. (Lida Coumou)

Wie jaren geleden de kans gemist heeft om Patricia Rozema's I've heard the mermaids singing te zien, kan dat vrijdag 13 december goedmaken aan het Boterdiep. Bij Simplon hebben ze de film nog een keer van stal gehaald, en terecht. De van oorsprong Groningse Patricia Rozema, die in Canada woont en werkt, maakte met haar debuutfilm een verrassend sprookje over het meisje Polly, dat moet constateren dat haar droomwereld niet altijd overeenkomt met de echte wereld. Maar uiteindelijk wint natuurlijk toch de droom. De film is aan de ene kant gewoon ontroerend, en past aan de andere kant in de recente Canadese gewoonte om in film over het wezen van het videobeeld na te denken. Zien of herzien. (Frank Blaakmeer)

Obelix riep het jaren geleden al. Rare jongens die Friezen. Als er één categorie is waarin ze onverdroten de hoofdprijs blijven scoren, dan is het wel de categorie 'excentrieke-popgroep-namen'. Namen als 'Kobus Gaat naar Appelscha', 'It Dockumer Lokaeltsje' en 'Wiegels Wjukkelmasjine' spreken boekdelen in deze. Dat dit inherent is aan het onverstaanbare dialect dat men 'taal' pleegt te noemen staat buiten kijf. Maar spelen kunnen ze wel daar in Friesland. Nieuwe ster aan het Friese firmament is Klinkhamer. Klinkhamer bedient zich op kameleontische wijze van Ska en Punk; de Boegies op z'n Fries. Het leuke van Klinkhamer is dat ze zo ontzettend energierijk zijn. Alsof Hielke en Sietse Klinkhamer met speed in hun Kameleon over het Lentense meer scheuren. Zaterdag 14 december zullen de Friezen samen met The Abs acte de présence geven in Simplon. Die avond tevens aandacht voor het feit dat de gemeente het culturele belang van Simplon dreigt te ontkennen. Verplichte kost voor iedereen met het culturele hart op de juiste plaats. (Perry ten Hoor)

Saxofonist Lee Konitz maakte naam op de beroemde opnames van het Miles Davis Nonet ('48-'49), die de geboorte van de 'cool jazz' inleidde. Daarvoor was hij in de leer geweest bij de grootste figuur van deze stroming: Lennie Tristano. In 1949 maakt Konitz ook met hem plaatopnames. Beide samenwerkingen waren echter van korte duur en Konitz ging zijn eigen weg. In de jaren veertig was Konitz een van de weinige altsaxofonisten die zich aan de invloed van Charlie Parker onttrok. Onder invloed van Tristano ontwikkelde hij een toon, die dicht in de buurt kwam van de klassieke benadering van dit instrument: een vlak geluid met weinig overtonen en geen vibrato. Ook zijn evenwichtige manier van spelen deed geen moment aan Parker denken. Deze vroege jaren legden de basis voor Konitz's spel. In de loop der tijd ontwikkelde Konitz zich echter tot een veel dynamischer en flexibeler muzikant, die zich op veel gebieden in de jazz kan begeven. Te horen op: vr. 20 dec., 21.30, F 12,50-, café Overstag. (Jerry Remkes)

Prof. Michon is één van de initiatiefnemers van de nieuwe bovenbouwstudie Technische Cognitiewetenschap die op 1 september 1992 aan deze universiteit van start gaat. De studie moet het bovengenoemde 'gat in de markt' opvullen. Een opleiding tot computerdeskundige met meer dan alleen technisch-natuurwetenschappelijke kennis. ''Onze afgestudeerden zullen een toolbox hebben die ze een duidelijke meerwaarde geeft in vergelijking met de klassieke ingenieurs'', verwacht Michon. Een toolbox met gereedschappen uit diverse disciplines want cognitiewetenschap is ''de tak van wetenschap die kennis verzamelt over natuurlijke en kunstmatige denkprocessen en intelligentie'', zoals in het eindrapport van de Werkgroep Technische Studierichting Cognitiewetenschap te lezen staat. En intelligentie behoort niet slechts tot het domein van de natuurwetenschappen, vindt de Werkgroep. Ook psychologen, filosofen en taalwetenschappers bestuderen de menselijke en kunstmatige intelligentie. ''We blijken vaak op zoek te zijn naar hetzelfde'', zegt de filosoof en werkgroepslid prof. T. Kuipers. ''Psychologen houden zich onder andere bezig met de vraag hoe mensen een probleem oplossen. Maar dat doen wij ook. Filosofen zoeken bijvoorbeeld naar een verklaring voor de geniale inval: een model dat beschrijft hoe iemand als Galileï met de kennis en gegevens van zijn tijd tot zijn ideeën kon komen. Onze theorieën blijken veel analogieën te vertonen met die van de psychologen.'' Een interdisciplinaire studierichting dus, de student plukt als het ware bij diverse wetenschappen het gedeelte dat met intelligentie-onderzoek te maken heeft. Logica bij de filosofie, taalkunde bij letteren en neuroinfomatica bij de natuurkunde. Dat lijkt het risico in te houden dat de toolbox meer een vergaarbak van leuke dingen wordt en dat de studie de diepgang van een wetenschappelijke opleiding mist omdat de student veel te veel tijd kwijt is met het zich eigen maken van de denkwijzen en methoden van al die disciplines. Was het niet verstandiger geweest om aan de bestaande opleidingen een cognitievariant toe te voegen, zodat de cognitie-psycholoog met de cognitie-informaticus kan samenwerken terwijl beiden toch een degelijke opleiding hebben gehad? Kuipers bestrijdt dat idee. Bij onderzoek moet men inderdaad oppassen dat samenwerking niet tot samensmelting leidt, tot het verloren gaan van originele invalshoeken. ''Maar hier gaat het om een opleiding, en dan werkt de interdisciplinariteit juist prima. Studenten beginnen met een verschillende achtergrond en motivatie aan dezelfde opleiding. Ik verwacht dat het stimulerend werkt als studenten zien dat de klassieke vragen van hun richting antwoorden hebben in een andere discipline'', aldus Kuipers.

Daarnaast valt het wel mee met die verschillende denkwijzen en methoden, vult H. de Swart aan, werkgroepslid namens taalwetenschap. ''Studenten hoeven zich natuurlijk niet de specialistische vakken van taalkunde of filosofie eigen te maken. Alleen voor zover het met technische cognitie te maken heeft. En als ze signaalanalyse krijgen, gaat het niet alleen over mathematische of fysische signaaltheorie maar ook over psychologische of talige signalen.'' En die combinatie maakt de studie juist aantrekkelijk voor mensen die niet voor één specifieke richting willen kiezen. De Swart: ''We verwachten bijvoorbeeld dat we hiermee veel meisjes de technische hoek zullen binnenloodsen. Meisjes hebben vaak wel de aanleg voor een technische of bèta-studie maar ze kiezen dan een vak dat meer bij hun interesses aansluit. En die liggen eerder in de alfa-gamma-richting.'' Het blijft overigens wel een exacte studie, daarover mag geen misverstand ontstaan. Zeventig procent van het programma bestaat uit technische of natuurwetenschappelijke vakken, maar ''wie zegt dat alleen de bèta's hun vak exact mogen noemen'', roept Michon verontwaardigd. Kuipers verzoent de partijen met zijn definitie: ''Technische cognitiewetenschap is een vak dat zich kenmerkt door zijn bèta-aanpak van alfa- en gamma-problematiek.''

Zoals gezegd gaat de studie officieel op 1 september 1992 van start maar het eigenlijke startschot klinkt al eerder. Het is namelijk een bovenbouwstudie die gevolgd moet kunnen worden door studenten die hun propaedeuse hebben gehaald bij psychologie, informatica, natuurkunde, filosofie of letteren. Om te voorkomen dat de instroom te divers wordt, zullen er aangepaste propaedeuses worden ingericht. Bij de meeste richtingen betekent dit dat de vrije keuzeruimte in het programma zal worden opgevuld met vakken als Inleiding in de Cognitiewetenschap en Inleiding Informatica. De besluitvorming hierover is bij psychologie, natuurkunde, informatica en filosofie al in een zo vergevorderd stadium dat te verwachten is dat die cognitievarianten in september 1992 van start gaan. Voor letteren zal dat op zijn vroegst september 1993 zijn. Voor de studenten die komende september aan de bovenbouw willen beginnen, moet er worden geïmproviseerd. Van hen kan immers niet geeist worden dat ze de cognitievariant gevolgd hebben. Oorspronkelijk opteerden de initiatiefnemers voor een volledige studierichting Technische Cognitiewetenschap. ''Dat zou veel mooier zijn geweest omdat we die problemen met verschillen in instroom niet hadden gehad'', vertelt prof. F. Zwarts van Alfa-informatica, ''maar dat paste niet in het waaiermodel van de universiteit.'' Het RUG-beleid is om zo min mogelijk propaedeuses te hebben waarna de studenten 'uitwaaieren' over tal van doctoraalprogramma's. Als Zwarts even later de wervingsposter ziet waarop afgebeeld staat hoe de studentenstromen uit vijf propaedeuses samenkomen in die ene cognitierichting, grapt hij: ''In feite hebben we nu ons eigen waaiermodel, maar dan een omgekeerde waaier.''

Volgens biograaf Mulder ligt de sleutel voor het begrip van Andries Sternheim in zijn jeugdjaren. De jonge Andries was aan de kleine kant en liep mank. Hij beschikte over een zekere taaiheid, maar was bepaald niet iemand met de neiging sterk op de voorgrond te treden. Ook de gezinsomstandigheden, de afwezige vader en het feit dat het gezin deels van Andries' inkomen afhankelijk was, lieten hun sporen na. Sternheim was in die zin getekend door zijn arbeidservaring. De jaren in de ANDB waren zo mogelijk van nog grotere invloed. In de vakbond zag Sternheim wat organisatie vermag. De rol van de ANDB was misschien wel te vergelijken met die van een ouderlijk huis, waar hij de aanmoediging vond om door te leren en cursussen te volgen. Niet voor niets zou Sternheim later vakbonden omschrijven als ''scholen waar miljoenen worden opgeleid tot maatschappelijk denkende wezens.'' Aandacht voor arbeidsverhoudingen en arbeidsomstandigheden liepen als een rode draad door de verschillende bezigheden waar Sternheim zich tijdens zijn leven mee inliet. Toen hij het diamantbedrijf moest verlaten, werd hij benoemd als schrijver bij het Gemeentelijk Arbeidsbureau in Amsterdam. Vanaf dat moment ging hij zich meer en meer bezighouden met politieke activiteiten binnen de SDAP. Hij deed dat op een manier die kenmerkend voor hem was: op de achtergrond, beschouwend en analyserend. De opkomst van Japan als economische macht en het dictaat van Versaille zijn een paar van de onderwerpen waarover Sternheim publiceerde. In 1920 begon Sternheim het idee om zijn leven binnen de muren van het stadhuis te moeten slijten, ondraaglijk te vinden. De overstap naar het Internationaal Verbond van Vakverenigingen, eerst als hoofd van de afdeling documentatie en later als chef de bureau, was gezien zijn belangstelling voor internationale vraagstukken niet verbazingwekkend. Medezeggenschap voor arbeiders in bedrijven, de achturige werkdag, betaalde vakanties en de invoering van een leerplicht tot zestien jaar, behoorden tot de bepaald vooruitstrevende strijdpunten van het IVV. Sternheim voelde er in 1931 weinig voor om met het IVV mee te verhuizen naar Berlijn. Dat hij werd gevraagd om de Geneefse vestiging van het Institut für Socialforschung te gaan leiden, kwam dan ook als een geschenk uit de hemel. Het IFS, ook wel bekend als de Frankfurter Schule, waaraan de namen van mensen als Horkheimer, Adorno, Fromm en Pollock zijn verbonden, was in 1924 als onafhankelijk onderzoeksinstituut opgericht. Sociale filosofie en verschillende vakwetenschappen moesten een bijdrage leveren aan een theorie van de maatschappelijke ontwikkeling.

Sternheim werd aangetrokken als man van de praktijk, met internationale contacten en kennis van arbeidsverhoudingen. In Genève kwam hij terecht in een milieu van academisch opgeleide linkse filosofen van gegoede joodse komaf. Hij was een van de weinigen met een achtergrond in de arbeidersbeweging, maar hij voelde zich er bijzonder goed thuis. Het was waarschijnlijk de gelukkigste periode in zijn leven. Betrekkelijk onbezorgd deed hij waar zijn hart naar uitging: studeren, boeken lezen en schrijven. Na 1937 namen Horkheimer en Pollock afscheid van het proletariaat als dragende kracht van maatschappelijke verandering. Sternheim, met zijn achtergrond in de arbeidersbeweging, wilde daar niet in volgen. Alleen verbetering van de kwaliteit van de arbeid kon bijdragen aan de verbetering van de concrete levensomstandigheden van mensen, daarvan bleef hij rotsvast overtuigd. Mulder maakt aannemelijk dat Sternheim door de Frankfurters werd geaccepteerd als nederig medewerker, maar niet als zelfstandig criticus. Bijdragen die bedoeld waren voor het tijdschrift van het IFS werden meermalen geweigerd. Pollock en Adorno stelden in 1938 voor zich van Sternheim te ontdoen, waarna deze terugkeerde naar Amsterdam. Mulder typeert het socialisme van Sternheim als door en door democratisch. Hij pleitte voortdurend voor openheid en kon zich geen opgelegd socialisme voorstellen. De gewezen diamantbewerker geloofde niet dat het socialisme optrad als een historisch noodzakelijk produkt van het kapitalisme. De komst van het socialisme zou in zijn ogen het gevolg zijn van een bewust gewilde keuze van de samenleving. Sternheims socialisme sloot aan bij het ethisch socialisme zoals dat werd uitgedragen door mensen als Banning en Vorrink. Hij deelde echter niet in hun cultuurpessimisme. Mulder daarover: ''Mensen als Banning en De Man zagen de ontworteling der massa's en lieten zich verleiden tot min of meer totalitaire oplossing. Bij Sternheim niets van dat al. Hij blijft open en ondogmatisch. En hij blijft een onwrikbaar geloof in de mensheid houden. Ik denk dat Sternheim de enige socialist is uit het interbellum die werkelijk de moeite waard is. Een kanjer, met een reusachtige analytisch vermogen, die zicht had op ontwikkelingslijnen van het kapitalisme op langere termijn.'' Onder de oorlogsdreiging besloten Sternheim en zijn echtgenote Gholina Cohen om te proberen Nederland te verlaten. De mogelijkheid daartoe bestond alleen als Horkheimer bereid was daarbij te helpen. Horkheimers fatale inschatting was echter dat het na 'München' wel niet zo snel tot een oorlog zou komen. Wel vroeg hij Sternheim behulpzaam te zijn in de poging zijn eigen ouders uit Europa weg te krijgen. De poging van de familie om met de kinderen Leonard en Paul in mei 1940 naar Engeland te ontkomen mislukte. In 1943 moest het gezin onderduiken. Na bijna een jaar werden Sternheim en zijn vrouw opgepakt en naar Westerbork gezonden. Andries Sternheim werd op zes maart 1944 in Auschwitz vermoord.

Bertus Mulder, 'Andries Sternheim, een Nederlandse vakbondsman in de Frankfurter Schule'. Kerckenbosch BV, Zeist 1991. 291 pag. Prijs: F 37,50.

Het onderwijs komt er in het universitaire computerbeleid tot nu toe bekaaid af, constateert het SURF-rapport. In beleidsplannen wordt er bijna niets over gezegd. Met enige ironie stelt de adviesraad dat ze ''betwijfelt of onderwijsvernieuwing zo vanzelfsprekend plaatsvindt dat er geen reden is om er melding van te maken''. De onderwijsvernieuwing hapert zelfs al bij het alleen maar ''volgen'' van de ontwikkelingen in de beroepspraktijk. Zo maken juristen en economen tijdens hun studie nauwelijks kennis met de elektronische databanken en kennissystemen waarmee ze later toch moeten kunnen werken. En ook bij andere studierichtingen krijgen studenten de eerste jaren nauwelijks te maken met computertoepassingen. Het hbo is op zulke punten een stap verder. Apart punt is het gebruik van de computer voor nieuwe onderwijsvormen. De vorderingen hierin noemt het SURF-rapport tot nu toe ''teleurstellend''. Dat lijkt deels te komen doordat er teveel gedacht is in termen van efficiency-verhoging of: vervanging van docenten door computers. Bij een studiebezoek aan de VS hebben de rapportschrijvers overtuigende voorbeelden gezien van de mogelijkheden van multimediale practica en simulaties. Bij een chemisch practicum werden reacties zeer vertraagd weergegeven, zodat het mechanisme goed te volgen was; bovendien konden studenten zich dingen permitteren die in de prakticumzaal vanwege milieu en veiligheid verboden zijn. Verder pleit de SURF-adviesraad voor uitbreiding en koppeling van locale netwerken, en gezamenlijk gegevens- en softwarebeheer per gebruikersgroep. Ook bij het landelijke SURFnet moeten kostenverlaging en hoger gebruiksgemak vooropstaan. Realisering van nog hogere transportsnelheden voor een kleine gebruikersgroep wordt duidelijk op het tweede plan gesteld. Of, om met secretaris Van Ingen te spreken: ''Het handvol onderzoekers dat op afstand met de supercomputer wil communiceren, zal soms de trein naar Amsterdam moeten nemen.'' (HOP)

Vanaf 1992 wordt de coördinatietaak (nu 2,3 arbeidsplaats) beperkt tot een halve arbeidsplaats, zo luidt het voorstel van het College van Bestuur aan de U-raad. De vaste formatie van de IWEV, die op volle sterkte blijft, zal worden ondergebracht bij de faculteit PPSW. Zo komt er meer ruimte voor eigen onderzoek en onderwijs. ''Dit betekent dat de interdisciplinaire samenwerking op het gebied van onderzoek op een laag pitje komt'', licht buitengewoon hoogleraar Iteke Weeda toe. Zij erkent dat het idee van een van boven opgelegd onderzoekprogramma onhaalbaar is gebleken. ''Vrouwenstudies loopt door alle disciplines heen en is vaak ingebed in het voorwaardelijk gefinancierd onderzoekprogramma van de eigen faculteit. Het is gevaarlijk om dat koste wat kost te bundelen.'' De interfacultaire coördinatie zal zich nu vooral gaan richten op het onderwijs. Weeda denkt hierbij op de eerste plaats aan gastcolleges in de diverse faculteiten: ''Veel studenten weten nog nauwelijks dat we bestaan.''.

JORDANES EST amnis ambitiosus. Dat betekent: de Jordaan is een ambitieuze rivier. Raar. Hoe kan een rivier nu ambities hebben? Alleen mensen hebben toch ambities? Enkel al het stellen van deze laatste vraag bewijst hoe radicaal wij van de wortels van onze Oorsprong zijn losgeslagen. Ga maar na: rivieren hebben maar één ambitie, ze willen hun water zo snel mogelijk lozen, en daartoe zoeken ze het laagste punt op dat ze kunnen vinden. De Jordaan heeft daar aanzienlijk meer moeite mee dan de Niagara ter hoogte van Niagara Falls. Daar valt het water gewoon rechttoe rechtaan met donderend geraas naar beneden, en dat komt omdat de Niagara hoog begint en dus moeiteloos het ene dieptepunt na het andere op zijn weg vindt. Met de Jordaan is dat anders. Die begint laag, en zijn diepste dieptepunt, de zogenaamde Dode Zee, ligt weliswaar een heel eind van de bron, maar niet veel lager. Daarom is de Jordaan een ambitieuze rivier. Ambitieus, ambitiosus, betekent namelijk oorspronkelijk, bij die oude Plinius, 'vol kronkelingen'. De Jordaan moet zich voortdurend radeloos in de raarste bochten kronkelen om ergens een punt te vinden dat nog lager is dan hij zelf al is. Geen duidelijke koers, steeds op zoek, altijd aarzelend en spiedend om zich heen kijkend, nooit lekker rechttoe rechtaan doorrammen: dát is ambitieus. Je wilt iets bereiken, maar je weet niet waar je het zoeken moet, je weet alleen dat je op zoek bent naar het allerlaagste, en als je dat gevonden hebt ben je nóg niet tevreden en zoek je naar iets nog lagers. Pas de Dode Zee verlost de Jordaan van zijn ambities.

Vervolg op pagina 12

Vervolg van pagina 11

DE OVEREENKOMST tussen de ambitieuze Jordaan en de ambitieuze mens is dat ze allebei pas door de Dood van hun ambities verlost worden. Er is echter een groot verschil. Dat verschil is zelfs diametraal. Ambitieuze mensen zoeken steeds naar het hóógste punt dat ze kunnen vinden. Sommigen hebben daar meer moeite mee dan anderen. De sterken klimmen gewoon rechttoe rechtaan tegen de steilste berg op. De zwakkeren nemen een omweg. Zij zijn ambitieus. Hoe zwakker ze zijn, hoe meer omwegen ze moeten bewandelen. Verplaatst U zich maar eens in de positie van een rolstoelrijder die het Academiegebouw in wil. Zo iemand moet, om zijn doel te bereiken, een geweldige omweg maken. Onderweg een duwtje hier, een duwtje daar, een monumentale trap is alleen voor de sterken. Als hij geluk heeft, voert iemand hem via een zijgang af naar een achteraf trapje waarlangs hij met een soort kruiwagentje moeizaam een eind omhooggehesen wordt. Dan is er een liftje, dan weer zo'n kruiwagentje, het is een lijdensweg vol kronkelingen, waaraan pas een einde komt als iemand hem met zachte hand de hemel in duwt.

EXCELSIOR. Steeds Hoger. Wie niet sterk is moet slim zijn, en wie niet sterk is maar zichzelf wel slim vindt en daarom meent dat hij hogerop moet willen, moet ambitieus zijn. Kronkelwegen bewandelen. Je houdt zorgvuldig bij wanneer welke hooggeplaatste jarig is, want hij kan je hogerop helpen; en als hij lager geplaatst is, houd je zijn verjaardag ook bij, want dat staat aardig en om hogerop te komen moet je ook aardig gevonden worden. Soms kun je het je permitteren iemand van je verjaardagskalender te schrappen, maar dat doe je alleen in die gevallen, waar je hem bij je weg naar de top duidelijk hebt ingehaald en het verder geen kwaad kan te laten merken dat je hem in feite een etter vindt, omdat iedereen hem een etter vindt. Het is net als bij de oude Romeinen. Die deden veel aan ambitio. Dat hield in dat ze iedereen langsgingen en overal handen drukten en praatjes maakten en balpennen uitdeelden en zich met kleine meisjes op de arm lieten fotograferen, om maar door iedereen aardig gevonden te worden. Bij de hoger geplaatsten kon je natuurlijk niet met een balpen volstaan. Die hadden al een heleboel balpennen en die deelden ze zelf uit. Om een hoge ome te winnen moest je bijvoorbeeld een andere hoge ome, aan wie die eerste hoge ome een vreselijke hekel had, een poets bakken. Als je zo iemand een heel goede poets gebakken had, had je een goede kans om opgenomen te worden in de club van hoge omes. Want dan had je hen ervan weten te overtuigen dat ze je beter te vriend konden hebben. Als dat niet lukte, kon je altijd nog voor anderen kastanjes uit het vuur halen. Je behoorde dan weliswaar niet tot de absolute top, want van dat werk kreeg je vuile vingers, maar je had het toch een heel eind geschopt.

DIT HELE COMPLEX van activiteiten is aardig te vergelijken met wat tegenwoordig 'network-building' heet. Zonder netwerk kom je niet ver, met een goed netwerk kom je een heel eind, op weg naar de top, naar de skybox. De skybox, dat is het hoogste wat je kunt bereiken. Sommige mensen denken dat ze tot die hoogte kunnen stijgen door zich uit te geven voor columnist. Dit is een misverstand, dat ik graag de wereld uit wil hebben. Het woord columnist is afgeleid van columna. Dat is Latijns voor zuil of pilaar. Toen het niet zo goed meer ging met de oude Romeinen, kwamen een paar vrome christenen die ook graag tot een skybox wilden opstijgen op het idee bovenop een hoge zuil te gaan zitten. Dat waren de eerste columnisten. Daar, op hun hoge positie moesten ze wel een heel grote mond opzetten om zich voor het lagere volk verstaanbaar te maken. Dat mócht ook. De mensen vonden het prachtig, de columnisten werden heilig verklaard, ze werden 'pilaarheiligen', en ze werden razend populair. Bunuel heeft er een film over gemaakt. Niet dat ze nu gelukkig waren, die pilaarheiligen. Dat is ook wel te begrijpen. Ze konden geen kant op, daar bovenop het beperkte vloeroppervlak van zo'n zuil. En ze wilden nog steeds hoger, de skybox in. Ze wilden zelfs God worden. Dat was heel dom van hen. Want neem nou God: Hij is de Allerhoogste, Hij bestiert het Al, en dat doet Hij Almachtig, Alwetend en Alziend. Dat lijkt wel aardig, maar het verveelt gauw. God kan bijvoorbeeld naar alle sportprogramma's tegelijk kijken op teevee, maar Hij kijkt nooit want Hij kent de uitslag van elke voetbalwedstrijd al, voordat de gewone man de bal nog maar gezien heeft. Dat is voor God net zo saai als een interview met Brinkman of een tennispartijtje met Monica Seles aan de andere kant van het net voor een gewoon mens. God heeft ook geen ambities meer. God is er. Hij gelooft het verder wel.

MAANDAG. Belt die jongen van de UK weer. Of ik heb nagedacht. Ja, dat heb ik. Ik heb mijn stukje zelfs helemaal opgeschreven. Hij blij. Hoeft-ie niet bij een ander te gaan soebatten. Ik hoop natuurlijk dat hij nog eens hogerop komt, bij een echte krant, NRC-Handelsblad, als courantenheer. Misschien belt-ie me dan nog eens op. Of ik het Hollands Dagboek wil schrijven. Dát is nu ambitie.

Prof.dr. M.A. Wes is hoogleraar oude geschiedenis aan de RUG. Door ELLIS ELLENBROEK

HIJ HAALDE de deadline op het nippertje door op de fiets te springen en zijn zes kinderverhalen persoonlijk bij de jury van het Hendrik de Vries-stipendium af te leveren. Zijn spurt bleek niet voor niets. Tjibbe Anne Veldkamp won de prijs voor jong kunstenaarstalent. Sinds een paar weken is hij vijfduizend gulden rijker. Veldkamp (29) staat bij het Arbeidsbureau ingeschreven als 'kinderboekenschrijver'. Drie jaar geleden vermoedde zijn vriendin al dat hij daar best eens voor in de wieg gelegd zou kunnen zijn. Zij gaf hem op zijn verjaardag een schrift, een pen en de opdracht om maar eens een kinderverhaal te maken. Maar Veldkamp, doctorandus in de psychologie, had wel even nodig voor hij tot zijn definitieve beroepskeuze kwam. Van begin 1989 tot eind 1990 was hij, als assistent in opleiding aan de RUG, fulltime bezig met historische psychologie. In die baan vond hij vooral het zo levendig mogelijk opschrijven van dingen leuk. Aan het echte onderzoekswerk beleefde hij beduidend minder lol. Sterker nog, het hinderde hem dat hij als wetenschapper geacht werd de waarheid te verkondigen: ''De ellende van historische verhalen is dat ze altijd moeten kloppen. Als je iets aardig op wilt schrijven, zuig je best eens iets uit je duim. Je balanceert altijd op het randje van de waarheid. Maar toch krijgt wat je opschrijft het stempel dat het zus of zo was.'' Veldkamp was een van de auteurs van 'Psychologie als professie', een boekje dat werd uitgegeven ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van het NIP, de beroepsvereniging voor psychologen. In dat boekje wilde hij vermelden wat hij gehoord had over de bekende Groningse psychologieprofessor Brugmans: dat Brugmans, een statige, rijzige man, de gewoonte had tijdens vergaderingen voortdurend op zijn stoel heen en weer te wippen. ''Ik dacht dat schrijf ik lekker op'', weet de auteur nog. ''Maar het heeft heel wat moeite gekost om het er daadwerkelijk in te krijgen. Men vroeg zich af of het wel historisch significant was.'' In december 1990 mocht de vakgroep Psychologie voor Veldkamp een opvolger zoeken. ''Het kan me niet schelen dat ik een wetenschappelijke carrière heb opgegeven'', stelt de gewezen aio nuchter. ''Het enige dat mij spijt is dat ik mijn promotor dit heb aangedaan. Ik kon aio worden en dat heb ik maar gedaan. Terugkijkend was dat geen goede basis en had ik weinig wetenschappelijke ambities. Misschien had ik er nooit aan moeten beginnen.'' Toen hij het boekje 'The marzipan pig' gelezen had, over een varkentje dat hunkert naar aandacht en tederheid, besloot Tjibbe Anne Veldkamp dat hij ook voor kinderen wilde schrijven. Sindsdien ''tut hij niet extra met kinderen om''. De kersverse schrijver vond ze altijd al boeiend. Vanwege de absurde dingen die ze kunnen denken, dat hazen mannetjeskonijnen zijn bijvoorbeeld of dat er op Groenland maar vijfentwintig mensen wonen. Maar ook vanwege het leed dat er soms op kinderschouders rust: ''Kinderen hebben het niet getroffen. Ze hebben weinig te vertellen. Er wordt van alles voor ze geregeld. Dat ze een nieuwe vader krijgen of dat ze naar muziekles moeten. Veel dingen worden hen ook niet verteld, en als dat wel gebeurt snappen ze maar de helft.'' De zes verhalen die hem het Hendrik de Vries-stipendium opleverden vormen op dit moment eigenlijk het hele oeuvre van Veldkamp. Een van die ontroerende verhalen, 'Fantasie kapot', gaat over een jongetje dat op een dag naar de dokter gaat omdat hij heeft ontdekt dat hij niet meer spelen kan. In een ander verhaal overlijdt de moeder van een meisje, dat niet weet wat overlijden is. Ze denkt dat moeder bij oma aan het logeren is. Over enkele maanden hoopt de winnaar van het stipendium zo ver te zijn dat hij een heuse bundel met ''absurde en sentimentele'' verhalen kan uitbrengen. Veldkamp werkt serieus aan zijn schrijversloopbaan. ''Het is gewoon, ambachtelijk werk. Uitdraaien maken, krassen, pijltjes zetten, intypen, uitdraaien maken, krassen, zo gaat dat de hele dag door. Het is niet zo dat ik loop te flierefluiten.'' Door MATHIJS DEEN

HET BEGON in Adelaïde in Australië, waar een troep kwakende kikkers de fysicus dr. Felix Hess 's nachts uit zijn slaap hield. Gespannen luisterend staarde hij in de nacht, niet geïrriteerd, maar gefascineerd. ''Het waren live-concerten met een enorme ruimtelijkheid'', vertelt hij. ''Doordat de kikkers op elkaar reageren krijg je golven van geluid die door de ruimte heen en weer gaan.'' Hess, werkzaam bij de vakgroep Nucleaire vaste stof fysica, ging de Australische nacht in om de concerten op band vast te leggen. Maar dat was niet eenvoudig. ''Ze waren altijd verder dan ik dacht. Ik liep in de richting van het gekwaak, maar het kwam niet dichterbij. Na een tijd lopen hoorde ik ze opeens niet alleen voor me, maar ook achter me. Ze hadden zich, toen ik voorbij kwam, gedeisd gehouden.'' Steeds stiller ging Hess door de nacht; hij trainde zich zo onopvallend mogelijk aanwezig te zijn en zijn opnames te maken. Maar met het vangen van de schoonheid verbleekte de charme. ''Zo'n opname is altijd weer hetzelfde. Het maakt niet uit of je schreeuwt, stampt of herrie maakt, de kikkers gaan gewoon door. Dus toen vroeg ik me af: is het mogelijk live concerten te maken, met namaak-kikkers die echt interactief zijn en reageren op het publiek.'' Zo ontstonden de apparaatjes die geluid kunnen maken en waarnemen. Het zijn honderd platte doosjes vol elektronica geworden. Er zit een microfoontje in en een speakertje. Uit het speakertje klinkt, in een stille omgeving, nu en dan 'piep'. Wordt dat geluid door een soortgenoot opgevangen dan reageert die onmiddellijk door ook 'piep' te zeggen. Een ongestoord samenzijn van een groep elektronische kikkers leidt dan ook tot een enthousiast piepconcert. Nemen ze echter een vreemd geluid waar, een gemiddelde kuch, een dichtslaande deur, dan worden ze stil en blijven dat tot ze 'bekomen' zijn. ''De apparaatjes onthouden hoeveel stimulerend geluid ze waarnemen en hoeveel remmend geluid'', licht Hess toe. ''De balans daarvan regelt hun eigen activiteit. Hoe harder het vreemde geluid is, des te langer houden ze hun mond. Maar ze hebben een lekkend geheugen, dus op den duur beginnen ze weer.'' Zo lang de apparaatjes bestaan is er onenigheid over wat ze nu eigenlijk zijn. ''Ik dacht eerst dat ik met deze apparaatjes kon nagaan hoe kikkers met elkaar communiceren'', vertelt Hess. ''Maar al gauw vond men het elektronische muziek en ging ik er mee optreden. Dan hing ik ze in de concertzaal aan het plafond. Als iemand in het publiek kuchte dan stopte het geluid en degene die dat had veroorzaakt voelde zich tamelijk ongemakkelijk. Nu blijkt het elektronische kunst te zijn. De apparaatjes worden in galeries opgehangen. Maar daar lopen voortdurend mensen in en uit en dan zijn ze stil. Galeriebezoekers denken vaak dat ze kapot zijn. Pas na sluitingstijd gaan ze geluid maken. Als je dan buiten je oor tegen het raam houdt kan je ze binnen horen roepen.'' Hess is er pas gaandeweg achter gekomen: met de elektronica probeert hij stilte te vangen. ''Het gaat om de stilte als noodzakelijke voorwaarde om te kunnen luisteren. Als je gedwongen wordt stil te zijn hoor je pas hoeveel achtergrondgeluid er voortdurend overal is. De apparaatjes hebben me, net als de kikkers, getraind te luisteren, te zoeken naar stilte.''

In Groningen is er zowel samenwerking van biologen en chemici in het Groningen Biotechnologie Centrum (GBC) uit 1981 als het in 1985 door andere chemici gevormde BIOSON. De experts vinden dit nogal ondoorzichtig en onsamenhangend. Die indruk is versterkt door nieuwe plannen, zoals die van het chemisch onderzoeksinstituut PBEL (protein and biomolecular engineering lab), die de experts ''niet overtuigend'' vinden. De betreffende organisch-chemici en chemisch technologen zouden er beter aan doen, het GBC te versterken. Het sterkst in Groningen is het onderzoek aan eiwitstructuren. Binnen BIOSON verdient dit voortgaande steun om uit te groeien tot een top-centrum. Het GBC-onderzoek aan micro-organismen varieert van ''gemiddeld' tot ''zeer goed'', maar is te divers en bovendien verzwakt door het vertrek van prof Harder. Het ontbreken van een opleidingsprogramma geldt als een tekortkoming van de Groningse biotechnologie. Slechts in twee gevallen spreken de experts expliciet steun uit over plannen voor onderzoekscholen. Dat is bij het BioCentrum in Amsterdam en bij het BDL van Delft en Leiden. Toevallig is dat niet. Deze twee centra vertonen niet alleen de meeste samenhang maar hebben ook veel werk gestoken in opleidingsprogramma's. Van Wageningen en Groningen wordt verwacht dat ze met hun eigen invalshoeken op den duur het opleidingsaanbod completeren. De vier centra zouden zelfs samen één landelijk opleidingsprogramma voor aio's moeten opzetten. Overigens stelt de commissie van experts in zijn algemeenheid vast, dat de biotechnologie de hoge verwachtingen uit begin jaren tachtig nog niet heeft kunnen inlossen. Veel fundamentele problemen zijn onderschat, maar het perspectief van op bioprocessen gebaseerde technologie blijft volgens de experts aantrekkelijk. Daarvoor zal vooral multidisciplinair onderzoek nodig zijn. (HOP)

Het vakgebied finoegristiek aan de RUG draagt dit jaar een zilveren strik. In 1966 kreeg de hoogleraar oudgermanistiek dr. A.D. Kylstra de finoegrische talen als tweede leeropdracht. Tot zijn emeritaat in 1985 combineerde hij de studie naar beide oertalen. ''Toen was er uiteraard geen tweede Kylstra voorhanden'', lacht Hahmo. Er volgde een splitsing: de oudgermanistiek kreeg de status van bovenbouwstudie en de finoegristiek werd ondergebracht in een aparte vakgroep, die een unicum in Nederland is. De geest van Kylstra zweeft echter nog steeds boven beide vakgebieden. En krijgt binnenkort concrete vorm in de uitgave van het eerste deel van het 'Lexikon der älteren germanischen Lehnwörter in den ostseefinnischen Sprachen'. ''Ons leenwoordenonderzoek is een erfenis van Kylstra'', vertelt Hahmo. ''In zijn proefschrift uit 1961 gaf hij de eerste aanzet en binnen zijn leeropdracht heeft hij stukje bij beetje de relatie tussen de germaanse oertaal en het Oostzeefins in kaart gebracht. Het project viel echter regelmatig stil, vanwege geldgebrek of omdat de krachten gebundeld moesten worden om de finoegristiek in Groningen te behouden.'' Sinds 1985 ontfermen Hahmo en haar collega dr. Osmo Nikkilä zich over het project. Samen met de oudgermanist dr. Tette Hofstra werken ze aan een ''kritische beredeneerde'' verzameling van oudgermaanse leenwoorden in het Oostzeefins. De onderzoekers volgen de geschiedenis van een woord totdat ze bij de oervorm zijn aanbeland. Een theoretische bezigheid, want schriftelijke bronnen ontbreken volledig voor de onderzochte periode, die tot ongeveer 500 na Christus loopt. Gelukkig zijn de sporen uit het verleden vaak nog wel in de moderne Finse taal terug te vinden. ''Het Fins is een conservatieve taal en heeft gefungeerd als een soort diepvrieskist'', stelt Hahmo. ''Vele Finse woorden komen al meer dan 2000 jaar in dezelfde vorm voor. Bijvoorbeeld het germaanse 'kuningaz', de oervorm van het Nederlandse woord 'koning' ('king' in het Engels, 'König' in het Duits), dat in het Fins nog steeds 'kuningas' is. Wanneer zo'n woord nu nog bestaat, kan dat een extra bevestiging zijn dat een reconstructie juist is.'' Basis van het leenwoordenonderzoek vormt het voorwerk van andere onderzoekers. ''Wij proberen te beoordelen of hun theorie over de relatie met de germaanse oervorm klopt'', aldus Nikkilä. ''Daarbij gaan we allereerst uit van de klankleer. Op basis van regels over de ontwikkeling van klanken in de taal proberen we de oervorm van een woord te reconstrueren. Klopt deze theorie dan doen we het zelfde met de betekenis en de woordopbouw, want het kan natuurlijk toeval zijn dat de klanken overeenkomen. Vinden we parallellen tussen zowel klank als betekenis, dan beschikken we over goede bewijzen dat we met een leenwoord te maken hebben.''

De achterliggende hypothese voor het lexicon is, dat er een langdurig contact is geweest tussen de germaanse en Oostzeefinse taalgroepen. Hahmo wijst op het germaanse woord voor 'moeder' dat in het Fins nog steeds wordt gebruikt. Hetzelfde geldt voor woorden voor lichaamsdelen: ''Wanneer dit soort intieme woorden een voedingsbodem hebben gevonden in een andere taal, kun je van een intensieve relatie spreken.'' Voor een buitenstaander klinkt dit 'taalwroeten' nogal saai. Kunnen de onderzoekers aangeven wat hen zo boeit in dit project? Hahmo doet een eerste poging: ''Op de eerste plaats is er nog weinig bekend over onze vroegste geschiedenis. Archeologen vinden wel voorwerpen, maar daar staat niet op welke taal deze oervolken spraken. Wanneer we kunnen reconstrueren uit welke periode een woord stamt, dan voegt dat iets toe aan onze kennis over het volk. De oorsprong van het Finse woord voor 'ploeg', bijvoorbeeld, wijst erop dat de Finnen al vroeg vormen van akkerbouw van de Germanen hebben overgenomen, en dat we niet alleen met een vissersvolk te maken hebben. Zo kun je met behulp van woorden en in combinatie met de archeologie de geschiedenis illustreren.''

''Bovendien'', voegt Nikkilä aan, ''doen we meer dan leenwoorden toetsten die anderen al ontdekt denken te hebben. Wij menen ook zelf nieuwe leenwoorden te ontdekken.'' Niet zonder trots schrijft hij zijn laatste vondst neer: 'suortu(va)', een woord dat in het moderne Fins voor zowel 'haarlok' als 'vlees' staat. Een opmerkelijke combinatie, maar de reconstructie geeft opheldering. De oorspronkelijke vorm in het Oostzeefins was 'soortu'. En dit woord, zo reconstrueerde Nikkilä, gaat terug op de germaanse oervorm 'swordu', een vorm die in de Nederlandse taal terechtkwam als 'zwoerd'. ''Vanuit de klankleer weten we dat twee medeklinkers aan het begin van een woord lastig zijn. De verandering in 'soortu' is dus heel logisch'', stelt de onderzoeker. ''En qua betekenis heb je nu een verklaring voor die dubbelbetekenis in het Fins: huid en haar zijn beide elementen van het begrip 'zwoerd'.'' In het lexicon, dat in totaal ruim duizend trefwoorden zal bevatten, zijn dit soort reconstructies terug te vinden. De samenstellers volgen de etymologie van woorden die de afgelopen eeuw als oud-germaans leenwoord zijn aangemerkt en vellen een oordeel of de theorie klopt. Ze voegen hun eigen vondsten toe, en halen vergeelde theorieën weer boven tafel. Vele jaren heeft het gekost, voordat het eerste deel (A tot en met J) er lag. ''De volgende twee delen moeten veel sneller kunnen'', voorspellen de onderzoekers. ''We hebben nu de beschikking over een computer, waarop inmiddels alle benodigde tekens te gebruiken zijn. Bovendien hoeven we niet meer te zoeken naar de formule voor het lexicon; die ligt met dat eerste deel vast. Laten we het houden op 1996, wanneer we ons dertigjarig bestaan vieren.'' Door MARGRIET VAN LITH

Demasqué der universiteiten. Variërend op een boektitel van Menno ter Braak verwoordde hbo-raadvoorzitter Kemner vorige week dinsdag zijn diepe teleurstelling over de houding van gesprekspartner VSNU. In abstracto willen de universiteiten graag filosoferen over nauwere samenwerking met het hoger beroepsonderwijs, maar als het hbo daar concrete voorstellen voor doet worden ze panisch. En het ergste is, dat de minister altijd weer de kant van de universiteiten kiest. Een demasqué kortom, ook een beetje van de minister.

Het begon allemaal zo mooi voor het hbo. Na de onverwacht forse inzet van Kemner tijdens de eerste ronde van de HO-kamer, een week eerder, was het op het ministerie goed duidelijk geworden dat het hbo nu echt geen genoegen meer nam met een tweederangspositie. Het hbo wil (contract)onderzoek doen en wil profiteren van de luxueuze voorzieningen van de universiteiten. Dat heeft de minister trouwens beloofd, dus daar houden ze hem nu aan. De ''concept-conclusies'' die de ambtenaren hadden geformuleerd gaven blijk van groot begrip voor die wensen. Het hbo was dus tevreden en de minister had de borrel al klaar staan.

Helaas was iemand te Zoetermeer even vergeten ook de VSNU, in casu voorzitter Van Lieshout, over deze concept-conclusies te polsen. Tot verbijstering van hbo-vertegenwoordigers en minister wees Van Lieshout tijdens de vergadering een deel der conclusies, het wezenlijke deel om precies te zijn, resoluut van de hand. Onderzoeksmedewerkers aan de hogescholen is onzin, over gebruik van infrastructuur moeten we niet te concreet worden en de minister moet zich er vooral niet mee bemoeien.

De minister vroeg schorsing en liet zich in drie uur tijd door Van Lieshout overtuigen. Achteraf gezien klopten de eerste concept-conclusies toch niet met zijn politieke inzichten, mompelde Ritzen vermoeid. Daarop liet het hbo weten nu niet in te stemmen met deze basis voor verdere gesprekken en werd de feestelijke borrel afgelast.

De wens van het hbo om nu eens echt serieus te worden genomen is niet onterecht. Toen het erom ging hoeveel geld de minister geeft voor onderwijs, zeurden de universiteiten net zolang totdat zij meer kregen dan het hbo. In ruil daarvoor zou het hbo van allerlei universitaire voorzieningen mogen profiteren. Het hbo stemde schoorvoetend in, mits de minister dat ''profiteren'' zou regisseren. Van concrete aanzetten daarvoor is nu geen sprake meer.

De universiteiten voerden aan, dat er al zoveel samenwerking is op lokaal niveau. Hoe we dat verder uitbouwen zoeken we zelf wel uit, vindt de VSNU. Maar de voorbeelden van samenwerking die de VSNU met veel bombast op tafel legde zijn soms te summier voor woorden. Samenwerking op het gebied van Studium Generale, het steunpunt studiefinanciering, het studentendecanaat, de bibliotheek en de lerarenopleiding: dat is niet wat het hbo bedoelt met ''ter beschikking stellen van de wetenschappelijke infrastructuur''.

Zeker, een enkele universiteit, vooral buiten de Randstad, lijkt er serieus werk van te maken. Twente bijvoorbeeld levert als bewijs een overzicht van negen kantjes. Maar de Leidse universiteit aan de andere kant komt niet verder dan twee woorden: ''Verpleegopleiding. Lerarenopleiding''. En dat lijkt eerder symptomatisch voor het universitair dédain, waardoor de hogescholen zich soms zo pijnlijk geschoffeerd voelen. (HOP) Door FRANK DEN HOLLANDER

EEN KARTONNEN DOOS vol snoepgoed. Dat is het produkt van de firma Tricom, opgericht en gerund door drie studenten. Deze Fresh Candy Box wordt door hen bezorgd op werkplekken waar het personeel plots overvallen kan worden door een onbeheersbare snoeplust. Misschien is het toepasselijk dat de bedrijfsruimte van de drie ondernemende heren zich bevindt onder een groentenhal van de firma Lubbers. Er is nog niet veel aan de aankleding van de opslagruimte gedaan: een kale tafel, drie houten stoelen, een krat cola (''we kunnen je helaas nog geen koffie aanbieden''), en langs de wand een stelling waarop enkele tientallen exemplaren van de Fresh Candy Box staan te wachten op klandizie. Bedrijfskunde-student Onno Jansen vertelt dat het idee eigenlijk uit Rotterdam afkomstig is. Daar voorzag een aantal studenten kleine en middelgrote bedrijven van snoep, koek en ander hartigs. ''Met het bedrijfsplan van die jongens uit Rotterdam in de hand ben ik onderzoek gaan doen naar de behoefte die hier bestaat om een versnapering tussen de werkzaamheden door te nuttigen. Die behoefte bleek zeer aanwezig, en dus heb ik toen een strategisch beleidsplan op papier gezet'', aldus Onno Janssen. In mei schreven Onno en zijn mede-ondernemers Jeroen Buitenhuis en Bastiaan van der Heyden zich in als Vennootschap-onder-Firma bij de Kamer van Koophandel. Een dag later klopten ze aan bij een bank, en weer twee dagen later hadden ze een lening én de eerste klant op zak. ''Dat was wel komisch'', zegt Onno, ''de ABN-Amro wilde meteen een paar boxen hebben.'' Op dit moment staan er bij een kleine vijftig bedrijven dozen met snoepgoed van de firma. Elke Fresh Candy Box bevat tweeëntachtig stuks lekkers, van Snickers, Twix en M&Ms tot rolletjes King, Mentos en pakjes Sultana. Een werknemer die opeens zin krijgt om te snoepen, pakt wat van zijn gading is, en deponeert een gulden in het bijgeleverde bakje. In twee rondes worden al die bedrijven elke week opnieuw bevoorraad. ''In sommige bedrijven worden alleen maar Marsen en Nutsen gegeten, dus dan moet je zorgen dat die weer volop voorradig zijn'', legt Jeroen Buitenhuis uit. ''Veel klanten komen ook met suggesties daarover. Dan willen ze dus alleen maar Snickers en Marsen, geen zakjes Fisherman's Friends, of juist meer koekjes-achtige produkten zoals Sultana.'' Onno vult aan: ''Dat is ook onze kracht, denk ik. We verlenen optimale service, en komen gratis bijvullen.'' En Jeroen weer: ''Sommige klanten bellen na twee uur op, dat de doos al leeg is!'' In de taakverdeling is handig gebruikt gemaakt van de verschillende studies van de firmanten. Als bedrijfskundige ontpopt Onno zich als marketing manager: hij 'doet' de verkoop en de contacten met de klanten. Jeroen, student rechten, is meer de technische man. Hij tekende voor de statuten, en regelt verder de inkoop. Bastiaan studeert economie en is dus de financieel directeur, die de boekhouding en de contacten met de bank in zijn portefeuille heeft. In de afgelopen tentamenperiode hebben de drie, ondanks hun drukke werkzaamheden, redelijk gescoord. Volgens Onno komt dat door de strakke planning die ze er op nahouden. ''We werken in blokken, en houden rekening met collegeroosters. Door die regelmaat zit ik nu zelfs vaker op college dan voorheen!'' Of de Fresh Candy Box voor hen het begin van een glanzende carrière is, weten ze nog niet. ''Voorlopig is het nog vooral een ludiek plan, dat ons een centje naast de studiebeurs oplevert'', zegt Onno. ''De winsten zijn nog niet hoog genoeg, maar als het goed blijft gaan, breiden we misschien wel uit naar het Oosten van het land. Dan kunnen we misschien steeds meer uitbesteden, en als bedrijfsleider gaan werken... ja, wie weet is het dan wel wat om mee door te gaan na de studie.''